O’quv – uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari va talabalari, umumiy fizika, nazariy fizika, astronomiya fanlarini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarini qo’llash jarayonlariga qiziquvchilar uchun mo’ljallangan

23 
7- Mavzu. Yorug’lik bosimi va elektromagnit to’lqin impulsi. Elektromagnit 
to’lqinlarni dielektriklarda tarqalishi. Kompleks sindirish ko’rsatkichi. 
Elektromagnit to’lqining superpozitsiyasi (maksimum, minimum shartlari). 
Ikita bir xil davrli tо‘lqinlarning fazoda qо‘shilishi natijasida kuzatishlar uchun 
yetarlicha 

vaqt davomida tebranishlarning fazalar farqi о‘zgarmay tursa, natijaviy 
tebranishning о‘rtacha energiyasi dastlabki tebranishlarning о‘rtacha energiyalari 
yig‘indisidan farq kiladi va fazalar farqining qiymatiga qarab katta yoki kichik bо‘lishi 
mumkin. Bunday tо‘lqinlarga kogerent tо‘lqinlar deyiladi. Fazoning ixtiyoriy ikki R
1
va 
R
2
nuqtalarida yuz berayotgan yorug‘lik tebranishlari quyidagicha bо‘lsin: 
(1) 
Tebranish amplitudalari 
va 
larni va fazalari 
va 
larni 
vaqtning tasodifiy funksiyalari deb hisoblaymiz. Ixtiyoriy mutlaqo rasman quyidagi 
kattaliklarni kiritamiz: 
(2) 
Ulardan quyidagi kombinatsiyalarni tuzamiz: 
(3) 
Bu yerda 
- kattalik ikkala tо‘lqinlarning interferensiyalashish qobiliyatining 
о‘lchovidir yoki bir-biridan 

qadar farqlanuvchi turli paytlarda R
1
, R
2 
nuqtalaridagi 
yorug‘lik tebranishlari kogerentligini aniqlaydi. 
Agar R
1
va R
2
nuqtalar ustma-ust tushsa tebranishlar fakat yuz beradigan vaqti bilan 
farqlanadi. Bu holda gap tebranishlarning 
vaqt buyicha kogerentligi
 haqida boradi. 
Agar t va t+

paytlar bir xil (

=0), lekin R
1
va R
2
nuqtalar turlicha bо‘lsa, 
tebranishlarning 
fazoviy kogerentltgi
 
tо‘g‘risida gapiriladi.
Ikki tirqishdan bо‘ladigan interferensiyaning Yung taklif kilgan sxemasidan 
yulduzlarning chiziqli va burchakli о‘lchamlarini aniqlashda foydalaniladi. Bunday 

24 
о‘lchash tamoyilini 1868 yilda Fizo о‘rtaga tashlagan edi. 1890 yilda Maykelson bu 
usulni takomillashtirdi va 1920 yilga kelib bu asbobni yasadi va uning yordamida ba’zi 
bir yulduzlarning diametrini о‘lchadi. 
Ikki yulduz bir-biridan 

burchakli masofada joylashgan bо‘lib, bu burchak 
shunchalik kichik bо‘lsinki, uni teleskop fokal tekisligida ajratib bо‘lmasin. Teleskopning 
obyektivini oralaridagi masofasi D bо‘lgan ikkita tirqishli tо‘siq bilan berkitsak, bu ikkita 
tirqishdan chiqayotgan nurlar interferensiyasi kuzatiladi. Ikki manbadan hosil bо‘lgan 
interferension tasmalar tizimi bir-biriga nisbatan 

masofaga siljigan bо‘ladi. 
Bitta tizimga mos keluvchi markaziy tasma va unga qо‘shni bо‘lgan keyingi tasma 
orasidagi burchak 

- ga teng bо‘ladi. Bu burchak D sin

=

yoki 

= 

/D shartlardan 
aniqlanadi. Tirqishlar orasidagi masofa D – ni uzgartirib, 

- burchakni о‘zgartirish 
mumkin. 

= 2D bо‘lganda, ya’ni bir tizimning maksimumiga ikkinchi tizimning 
minimumi tо‘g‘ri kelganda tasmalar yuqoladi. Shunday qilib berilgan tо‘lqin uzunligi 
uchun izlanayotgan burchakli masofa

= 

2D shartdan aniqlanadi. 
1920 yilda Maykelson qо‘shaloq Kapella yulduzining burchakli masofasi 0,042
0
ga 
tengligini о‘lchadi. О‘sha yili Maykelson gigant yulduzlar turkumiga kiruvchi Betelgeyze 
yulduzining diametrini о‘lchadi. U 0,047
0
ga teng bо‘lgan. Tajribalardan bu yulduzning 
chiziqli diametri 3,9·10
8
km ekanligi aniqlangan (solishtirish uchun Quyoshning diametri 
1,4·10
6
km ga teng). 
1958 yilda Braun va Tvisslar aniqligi 0,0005' ga teng bо‘lgan yulduz 
interferometrlarini yaratishdi. 

Download 3,61 Mb.