YUQUMLI KASALLIKLAR TASHHISINING ASOSIY USULLARI
Yuqumli kasalliklar avj olgan davrda tashxis qo'yish unchalik murakkab emas. Bu davrda xar bir kasalligining o'ziga xos bo'lgak klinik alomatlari yaqqol ifodalangan bo'ladi. Eslatib o'tilganidek, yuqumli kasalliklarga qarshi kurashishining asosiy tamoyillaridan biri-kasallikni erta aniqlash va tarqalib ketishiga yo'l qo'ymaslik. Bu ancha murakkab ish va ko'p jixatdan mutaxassisining tajribasi xamda malakasiga bog'liq. Yuqumli kasallikni aniqlashda boshqa soxalarda foydalaniladigan anyanaviy usullar bilan bir qatorda ba'zi maxsus usullardan xam foydalaniladi.
Anamnez. Albatta bemorning xayot anamnezi bilan bir qatorda ushbu kasallik anamnezi xam surushtiriladi. Imkon boricha, kasallik qachon va qanday alomatlar bilan boshlanganligi aniqlanadi. Keyingi kunlarda ularga qanday alomatlar qo'shilgani, dastlabki alomatlar qaysi yo'sinda rivojlangani so'raladi. Bemorning o'zi tibbiyot xodimi uchun anamnezda nimalar e'tiborga loyiq ekanini bilmasligi mumkin. Shu sababli savollar orqali undan kerakli ma'lumotni olish zarur. Jumladan, tana xarorati ko'tarilgani, necha darajaga borgani, kunining qaysi davrada qo'proq namoyon bo'lganini bilish axamiyatli. Bosh og'rishi, uyqu bo'zilishi faqat umumiy alomatlar bo'lmay, ayrim yuqumli kasalliklargagina xos bo'ladi. Xatto boshning qaysi joyi og'riyotganini bilish xam axamiyatga ega. Tanada toshmalar paydo bo'lishi, ularning ko'rinishi, qaysi tartibda toshgani, qancha muddat saqlanib turgani kabi ma'lumotlar ham kasallikning asl moxiyatini aniqlashga yordam beradi. Ichak infeksiiyalariga tashxis qo'yishda qorindagi og'riq, uning qaysi joyda ko'proq sezilayotgani, ko'ngil aynishi, ko'sish, ich buzilishi, bu alomatlarning takrorlanishi kabi ma'lumotlar tashxis qo'yishni osonlashtiradi.
Bemorning kasallik anamneziga yig'ganda, unda turli narsalar va dori- darmonlarga nisbatan o'ta sezuvchanlik (allergiya) holati bor-yo'qligini bilish xam zarur.
Yuqumli kasallik bilan og'rigan bemordan anamiyez yig'ishda kasallikning qaysi yo'l bilan yuqib qolgani ham surishtiriladi. Uni epidanamnezni yig'ish deyiladi. Bu maqsadda bemor yuqumli kasalligi bor odam bilan muloqotda bo'lganligini, u qachon ro'y berganini aniqlash muximdir. Ayniqsa, oila a'zolaridan birortasi shunday xastalik oldinroq boshlangan bo'lsa, uning atrofidagi oila a'zolariga kasallik yuqish extimoli yuqori bo'ladi. Bemorning turmushda yoki kasb sohasiga ko'ra kasal xayvonlar bilan muloqotda bo'lishi esa zoonoz kasalliklarga e'tiborni qaratadi.
Epidanamnezi yig'ishda bemorning kasallik yuqishi mumkin bo'lgan joylarga borib qaytganini bilish ham zarur. U yerda qachon va qancha muddat turganini aniqlash, o'sha yerdan biror yuqumli kasalligini ortirib kelganini gumon qilishga asos bo'ladi. Parenteral muolajalar vositasida yuqadigan kasalliklar (virusli V, S va D gepatitlar) ni aniqlashda ilgari turli inyeksiyalar jarroxlik operatsiyalar, qon quyish tishni davolash, akusher-ginekolog tekshiruvi kabi tadbirlar bo'lganini surishtirish zarur. Bemorning xayot tarzi, kasbni aniqlash ham tashxis qo'yishga yordam beradi.
Bemor ilgari boshidan kechirgan yuqumli kasalliklarni hamda qanday emlashlar olganini aniqlash xam, epidanamnez tarkibiga kiradi.
Yuqumli kasallik anamnezini yig'ayogganda gumon qilinayotgan xastalikning yashirin (inkubatsion) davrini xam esda tutish lozim.
Anamnezdan so'ng bemorni ko'rilayotgan vaqitdagi shikoyatlarga e'tibor beriladi.
Bemorni bevosita o'zdan kechirganda avvalo uning ruxly holatiga e'tibor beriladi. Bemor betoqat yoki aksincha atrofdagalarga befarq bo'lishi, shok yoki xushsiz (koma) holatda bo'lishi mumkin. Ba'zan ayrim mushaklarda tutash tirishish kuzatiladi (masalan, qoqsholda). Bosh orqaga tortib ketish hollari ham bo'ladi. Odatda shu alomatlarga tayanib, bemorning umumiy axvoliga baho beriladi. U qoniqarli, o'rta og'irlikda, og'ir va g'oyat og'ir bo'lishi mumkin.
Bemorni obyektiv ko'zdan kechirish e'tibor bilan amalga oshirilsq, kasallik tashxisini aniq qo'yishga yordam beradigan anchagina alomatlarni topish mumkin. Teri va ko'rinib turadigan shilliq qavatlarda ayrim kasallikka xos bo'lgan belgilar ko'rinadi. Ko'p yuqumli kasalliklarda intoksikatsiya ta'sirida teri oqaradi (ayniqsa tif-paratif kasalliklarida, difteriyada). Gripp, qizamiq kasalliklarida esa aksincha teri va shilliq qavatlarda giperemiya ro'y beradi. Tanada ko'p miqdorda suv va tuz yo'qotilganida esa teri
tarangliga pasayib, u bujmayib yoki burishib qoladi. Bu holat vabo va boshqa o'tkir diareya kasalliklarida kuzatiladi. Uzoq davom etgan yuqumli kasallikda bemor ozadi. Bu holat ham terini ko'zdan kechirganda aniq ko'rinadi. Asosan jigar xastalanishi bilan kechadigan yuqumli kasalliklarda teri va ko'zga ko'rinadigan shilliq qavatlar sarg'ayadi.
Gemorragik isitmalarda esa teri, ko'z va ko'rinadigan shilliq qavatlarida qon quyilishlar — gematomalar bo'ladi.
Ba'zi yuqumli kasalliklarda terida turli toshmalar paydo bo'ladi. Ular ekzantemalar deb umumiy nom bilan yuritiladi. Ichki a'zolar, yoki shillik qavatlardagi toshmalar enantema deb ataladi. Ekzantemalar quyidagi ko'rinishlarda namoyon bo'ladi.
1. Roeyeola - pushti rang kichkina (diametri 2-3 mm) dog'lar. Ular teri ustida burtib turmaydi. Terini bosilsa yoki tarang qilinsa, rozeola yo'qoladi. Uzoq saqlanmay, 1-2 xafta davomida iz qoldirmay yo'qolib ketadi. Ich terlamasi, paratiflar va toshmali tifda paydo bo'ladi.
2. Pegexiya - rozeoladan biroz maydaroq bo'lib, teri orasiga qon quyilishi natijasida paydo bo'ladi. To'q qizil rangli, terini bosilsa yoki tarang qilinganda yo'qolmaydi. Toshmali tif, gemorragik isitmalar meningokokksemiyada kuzatiladi.
3. Papula - rozeolaga o'xshab pushga rangli bo'ladi. Kattaligi xam o'shanday. Farqi shuki, papula teri yuzasidan biroz bo'rtib turadi. Barmoq uchi bilan paypaslaganda seziladi. U qizamiq kasalligiga xos xarakterli toshmalar.
4. Veznkula - ichida tiniq suv tutgan mayda pufakcha. U suvchechak kasalligiga xos toshma xisoblanadi va juda ko'p toshadi. Odatda, terida vezikula toshmagan joy qolmaydi. Keyin ular qurib, tushib ketadi. hozir butunlay tugatilgan chinchechakda ham avval vezikula toshadi. Keyinroq pufakcha ichidagi suyuqlik yiringlab, toshma pustulaga aylanadi.
5. Eritema - ma'lum kattalikda terida yaxlit qizarish paydo bo'lishi, masalan, saramas kasalligada.
6. Allergik toshma. U odatda alergiyasi bor odam to'g'ri kelmaydigan ovqat maxsulotlarini iste'mol qilganda, dori-darmon qabul qilganda yoki chang tasirida kelib chiqadi. Bunday toshmalar o'zbek tilida eshakemiya deb ataladi. Ular yirik, qattiq bo'lib, teri ustidan butib turadi. Butun tanaga yoki tananing bir qismiga toshishi mumkin. Toshma bor joyda kuchli qichishish seziladi.
Ba'zi yuqumli kasalliklar, masalan, tounda periferik limfa tugunlari kattalashadi.
Yuqumli kasalliklarda organizmning mikrobga nisbatan javob reaksiyasi sifatida, odatda tana xarorati ko'tarilada. Uning davomiyligi va xususiyatini kuzatib berish xam tashxis qo'yishda yordam beradi. Uzoq kunler davomida ertalabki va kechki tana harorati ko'rsatkichlarini chizib borish natijasida isitma egri chizig'i kelib chiqadi. Tana xaroratining o'zgarib borishi va harorat egri chizig'ining kurinishiga qarab, yuqumli kasalliklarda isitmaning quyidagi turlari farqlanadi (1-rasm).
1. Doimiy isitma. Tana xarorati bir necha kun baland bo'ladi. Ertalabki isitma kechkisidan pastroq bo'ladi, lekin ularning farqi bir gradusdan oshmaydi. Bunday isitma ich terlama va toshmali tif uchun xos.
2. Remittirlovchi (darmonni quritadigan) isitma. Unda tana xarorati bir necha kun baland bo'ladi. Ertalabki va kechki isitmalar farqi 1°S dan ortiq bo'ladi. Ammo ertalab pasaygan holida ham tana xarorati 37°S dan yuqoriligicha qoladi. Sepsisda, sil kasalligida kuzatiladi.
3. Intermittirlovchi (almashib turadigan) isitma. Tana xarorati to'satdan 39-40°S gacha ko'tarilib, kun davomida normagacha tushadi. Xaroratning ko'tarilgan va tushgan vaqdagi farqi 3-4°S gacha bo'ladi. Bir hil vaqt oralig'idan so'ng xarorat shunday ko'tarilib, yana tushishi bir necha marta takrorlanadi. Bunday isitma bezgak kasalligiga xosdir.
4. Qaytalama isitma. Tana xarorati qisqa muddatda yuqori qo'tarilib, 5-6 kun doimiy isitmadagidek saqlanib turadi. Keyin to'satdan normagacha pasayib, 5-6 kun 37° S dan oshmay turadi. So'ngra yana shiddat bilan qo'tarilib, avvalgisiga o'xshash xolat takrorlanadi. Shunday axvol 3-4 marta qaytalanishi mumkin. Qaytalama tiflarda uchraydi.
5. To'lqinsimon isitma. U asosan brutsellez kasalligiga xarakterli. Tana xarorati asta-sekin, kuniga 0,5-GS dan ko'tarilib, bir necha kundan so'ng, pasaya boshlaydi. So'ng yana asta ko'tarilib, keyin pasayadi.
Tana xarorati 38*S dan oshmasdan bir necha kun saqlanib tursa va asta me'yorda kelsa, subfebril isitma deyiladi. U ko'pincha yuqumli kasalliklar yengilroq kechgan hollarda kuzatiladi.
Isitma davri tugaganida tana xarorati to'satdan yoki asta-sekin pasayishi mumkin. Haroratning 2-3 soat mobaynida to'satdan pasayib, normaga kelishi krntik pasayish deyiladi. Harorat 3-4 kun mobaynida asta-sekin pasaya borib normaga kelishi lizis deb ataladi. Isitma kritik pasayishini bemor juda og'ir o'tkazadi, yurak va qon tomir sistemasiga zo'r keladi. Shu boisdan ko'pincha ana shu davrda kallaps holati ro'y beradi. Uni e'tiborga olib xamshira postida doimo efedrin, kordiamin, kofein kabi dorilar oldindan tayyor turishi kerak.
Yuqumli kasalliklarga tashxis qo'yishda laboratoriya usullaridan keng foydalaniladi. Ular o'z moxiyatiga ko'ra 2 guruxga bo'linadi:
1. Bemorda yuqumli kasallik kuzg'atuvchisini bevosita topishga qaratilgan usullar. Bakteriologik va bakternoskopik usullar shu maqsadda qo'llanadi.
2. Yuqumli kasallik mavjudligani bemor tanasida ro'y beradigan o'zgarishlar vositasida (bilvosita) aniqlash. Bu maqsadda serologiq, allergik, biokimyoviy va boshqa usullar xisoblanadi.
Laboratoriya tekshirishlarini amalga oshirishda kasallikning kechishi, davri va o'ziga xos xususiyatlari e'tiborga olinadi. Masalan, xastalikning dastlabki davrida bakteriologik usuldan kengroq foydalanilsa, 5-6 kukdan so'ng serologak usullar qo'proq ishlatiladi. Xar qanday laboratoriya tekshiruvida xamshira albatta unga tegishli yo'llanma to'ldirishi kerak. Yo'llanmada shifoxonaning nomi, bemorning ismi-sharifi, yoshi, kasallik bayon raqami, qachon, qanday tahlil va nima maqsadda olingan, kim olgani ko'rsatiladi. Olingan taxlil yo'llanma bilan birga (biksda) laboratoriyaga yuboriladi.
Bakteriologek yoki bakterioskopik tekshirish maqsadida bemordan gurli taxlil olinadi. Bo'g'ma, meningkokk infeksiyasiga tekshirish uchun tomoqdan sterillangan tampon bilan surtma olinadi. Tif-paratif kasalliklarida bilak venasidan qon olib ekiladi, Umuman olganda, bakteriologik tekshirishga olinadigan tahlil maxsus muhitlarga ekiladi. Bu muxitlar aynan shu kasallik mikroblari ko'payishi uchun kulay sharoit yaratib, boshqa mikroblar o'sishiga yo'l qo'ymaydi. Material ekiladigan muhitlar bakteriologiya laboratoriyalarida tayyorlanib, sterillanadi. Keyin bo'limlarga tarqatiladi. Masalan, tif-paratif mikroblarini topish uchun bilakdan olingan qon steril xolatda safroli muxitga ekiladi. Tekshirish natijasi esa 3-4 kun, ba'zan 5-7 kundan so'ng ma'lum bo'ladi. Bakterioskopiya usulidan foydalanilganida natija tez olinadi. Jumladan, bezgak, qaytalama tiflarga tashxis qo'yishda bemor bormog'idan qon olib, maxsus oynachaga surtma tayyorlanadi.
Uni mikroskop ostida ko'rib kasallik qo'zg'atuvchisini bir necha soat ichida topish mumkin. Quydirgi kasalligida teridagi yaradan biroz olinib, surtma tayflanadi. Mikroskopdan foydalanib, unda kuydirgi mikrobi topiladi.
Virusologik tekshirishlar, bakteriologik usullarning bir ko'rinishi xisoblanadi. Lekin ular ancha murakkab, uzoq davom etadi va malakali mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Viruslar ko'payishi uchun bakteriyalar usishi mumkin bo'lgan muxitlar to'g'ri kelmaydi. Shunga ko'ra bemordan olingan surtma yoki boshqa narsa viruslarni topish maqsadida, xujayra kulturasiga yoki tovuq tuxumiga ekiladi. Natija 1-2 xafta yoki undan xam ko'proq vaqt o'tgandan so'ng ma'lum bo'ladi. Gripp, poliomiyelit, quturish kasalliklari va boshqalarga tashxis qo'yishda bu usul qo'llanadi, Virusologik tekshirishlar uchun olingan ashyo (maxsus muhitga ekilguncha) muzlatilgan xolda laboratoriyaga yetkaziladi.
Eslatib o'tilganidek, yuqumli kasalliklarga tashxis qo'yishda serologik usullardan ham keng foydalaniladi. Agglutinatsiya reaksiyasi, passiv (bilvosita) gemagglutinatsiya reaksiyasi, komplementi bog'lash reaksiyasi pretsipitatsiya, O- agregat gemagglutinatsiya reaksiyalari serologik reaksiyaning turli ko'rinishi xisoblanadi. Qaysi xilidan foydalanishdai qat'iy nazar, barcha serologik reaksiyalar qon zardobida yuqumli kasallik mikrobiga qarshi paydo bo'ladigan zid tanacha (antitelo) larni aniqlashga asoslangan. Bu zid tanachalar, odatda qonda kasallikning 3-4 kunidan boshlab paydo bo'ladi va kasallik davom etgan sari ularning qondagi miqdori orta boradi. Jarayonning ana ush mohiyatini e'tiborga olib, serologik reaksiyalar uchun tekshirishda bemor qoni kasallikning 3-4 kunlari (passiv gemagglutinatsiya reaksiyasi uchun), hatto 7-8 kunlari (agglutinatsiya reaksiyasi uchun) va undan so'ngi muddatlarda olinadi.
Serologik reaksiya qo'yishi uchun bemordan 3-4 ml (passiv gemaggdyutinatsiya uchun 0,5-1,0 ml) qon olib, zardobi ajratiladi. Ularga tegashli diagaostikum qo'shilsa, mikroblar bir-biriga yopishib, cho'kma hosil qiladi. Bu agtlyutinatsiya deyiladi. Odatda reaksiya qo'yish oldindan qon zardobi probirkalarda bir necha marta suyultiriladi. Ular ko'pincha quyidagi raqamlar bilan belgilanadi: 1:2,1:4,1:8,1:16,1:32,1:64,1:128, yoki 1:10,1:20,1:40,1:80,1:160,1:320, yo bo'lmasa 1:100, 1:200, 1:400, 1:800 va xokazo. Demak, navbatdagi probirkadagi zardobning suyulish darajasi oldingidan 2 xissa ko'p bo'ladi. Qator terilgan probirkalarda cho'kma xosil bo'lsa, uning eng oxirgisidagi zardobni suyultirish darajasi inobatga olinadi. U Reaksiya titri deb xisoblanadi. Masalan, 1:2-1:128 nisbatlarida eritilganiga to'g'ri kelsa (tabiyiki, bu xolda 1:2-1:16 larda xam cho'kma xosil bo'lgan bo'ladi) reaksiya titri 1:32 deb belgilanada. Odatda, yuqumli kasallikning 2-xaftasi davomida olingan qondagi serologik reaksiya titri 1-xaftadagi olingan natijadan yuqoriroq bo'ladi.
Tif-paratif kasalliklari, qaytalama tiflar, brutsellez diagnostikasida, difteriya, qoqsholga qarshi immunitet xolatini aniqlashda serologik reaksiyalardan foydalaniladi.
Serologik reaksiyalar turkumiga kiruvchi lyumikistent diagaostika, immunoferment analiz (IFA) va radioimmun analiz (RIA) usullari keyingi yillarda yuqumli kasallikla diagaostikasida tobora keng qo'llanilmoqda. Bu reaksiyalarni qo'yish uchun g'oyat kam miqdordagi (0.05-0.1 ml) qon zardobi yetarli. Bu miqdordagi zardobni olish uchun bemor barmog'idan qon olinsa xam yetarli bo'ladi. Hozirgi vaqtda virusli gepatitlar diagnostikasida IFA va RIA usullaridan keng foydalaniladi. Shuningdek, qondagi immunoglobulinlar, ayniqsa M va S immunoglobulinlarni aniqlash xam amaliyotda keng qo'llanilmoqda.
Yuqumli kasalliklar diagaostikasida allergik usullar boshqalarga qaraganda kamroq qo'llaniladi. Vu reaksiya bemor organizmining u yoki bu mikrobdan tayyorlangan allergenga sezgirligini aniqlashga asoslangan. Reaksiyani qo'yish uchun bemorning bilaq soxasiga shpris va igna vositasida 0,1 ml allergen teri orasiga yuboriladi. 24-48 soat davomida igna sanchilgan joy atrofida diametri 20 mm dan ortiq bo'lgan yaqqol qizarish va bo'rtish paydo bo'lishi ijobiy natija xisoblanadi, ya'ni bemorda ushbu kasallik bor, deb gumon qilish mumkin. Sil kasalligini aniqlashda tuberkulin, brutsellezni aniqlashda esa brutsellin yuborib allergik sinov qo'yish usullaridan foydalaniladi. Odatda, kasallik to'satdan boshlanadi. Badan qaqshab, bemor sovqotadi. Ustiga duch kelgan narsani yopib yotsa ham isimaydi. Oradan 1-2 soat o'tgach, isitma zo'tarilib ketadi va tana harorati 41°S, ba'zan undan ham yuqori darajaga ko'tariladi. Bu vaqtda bemorning badani qizib ketadi, ustidagi barcha narsalarni olib tashlaydi. Isitma ko'tarilgan vaqtda bemor bosh og'rishi, qungil aynashidan shikoyat qiladi.
Bemorning yuzi va terisi qizargan, paypaslab ko'rganda issiq tuyuladi.
Tashxis qo'yishda biokimyoviy usullardan foydalanish bevosita kasallik qo'zg'atuvchisini aniqlash imkonini bermaydi. Ammo ayrim a'zo to'qimalarining jarohatlanishi, u yoki bu kasallikka xos bo'lgan o'zgarishlarni aniqlashga yordam beradi. Jumladan, qondagi bilirubin hamda alanin va aspartat transaminazalar miqdoriga qarab virusli gepatitlar haqida yo'lash mumkin.
Yuqumli kasalliklarga tashxis qo'yishda qon, siydik, najas va safroni umumiy klinik tekshirish ham kerakli ma'lumotlar beradi. Ba'zan yuqumli kasalliklarning dastlabki davrida periferik qonda leykotsit, neygrofilez va eritrotsitlarning cho'kish tezligi (ECHT) tezlashishi kuzatiladi. Ayniqsa, meningokoksemiyada leykotsitlar soni nihoyatda (1litrda 30-40 x 109 gacha) oshib ketishi kuzatiladi. Virusli gepatiglar, gripp kasalligida odaida, leykotsetlar soni kamayishi va ECHT sekinlashinishi xarakterli. Yuqumli kasallik cho'zilib ketgan hollarda qonda limfotsitoz va monotsitoz ko'proq uchraydi. Masalan, brutsellezning surunkali turlarida shunday xolat ko'proq uchraydi.
Ko'pgina yuqumli kasalliklarda mikrobning zaharli mahsulotlari buyrakka ham ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun intoksikatsiya avjiga chiqqan davrda siydik ajralishi kamayadi. Ba'zan siydikda oqsil moddasi paydo bo'ladi (albuminuriya). Bunday holatda siydikdan solishtirma og'irligi xam ortadi. Virusli gepatitlarda qondagi miqdori ortib ketgan bilirubinning ma'lum qismi urobilin holida siydik bilan ajralib chiqadi. Natijada siydik to'q sariq rangga ega bo'ladi. Unga yodning spirtli eritaasidan aralashtarilsa, yashil xalqa xosil bo'lib, o'g pigayentlari borligidan darak beradi.
Kasallikning turli davrida najasni tekshirib borish xam ayrim yuqumli kasalliklarda yordamchi ahamiyatga ega. Virusli gepatitlar avjiga chiqqan davrda safro jigarda damlanib, ichakka tushmay qolgani tufayli najas rangi oqish bo'lib qoladi. O'tkir diareya kasalliklari uchun najas ko'rinishining o'zgarishi asosiy belgilardan xisoblanadi. Suyuq najasda qon, shilimshiq aralashmasi bo'ladi. Undan tayyorlangan surtmani mikroskop ostida qaralganda, shilliq, leykotsitlar va hatto eritrotsitlar bo'lishi mumkin. Shuningdek (parazitar kasalliklarda) xastalik qo'zg'atuvchisi bo'lgan odday mikroblar, gijjalar yoki ularning tuxumchalari ko'rinadi.
Bemorning turli a'zolarini bevosita tekshirish xam kasallik tashxisini qo'yishda yordam beradi. Ko'pgina yuqumli kasalliklarda intoksikatsiya oqibatida til qurishadi, karash bilan qoplanadi. Ba'zan xastaliklarda (gripp, difteriya) tomog'da yalig'llanish alomatlari, parda paydo bo'lishi kuzatiladi. Ichak infeksiyalarida qorinni paypaslaganda uning turli sohalarida og'riq borligi aniqlanadi. Virusli gepatitlar uchun jigar kattalanishi o'ziga xos klinik alomatlardan xisoblanadi. Bezgak, visseral leyshmanioz kasalliklarida jigar va taloq sezilarli darajada kattalanishgani ko'p uchraydi.
Yuqumli kasalliklarda turli a'zolarning xolatini o'rganishda tibbiyot asboblardan xam keng foydalaniladi. Me'da-ichak yo'llari xolatini tekshirishda gastrofibroskopiya, kolonofibroskopiya kabi endoskopik usullar keng qo'llanadi. Bu asboblar yordamida me'da va ichaklar shilliq qavatining xolatini bevosita ko'rish, rasmini olish yoki bir parchasini namuna sifatida kesib olib, mikroskopda tekshirish mumkin.
Avvalgi paytlarda virusli gepatitlarda jigar to'qimasining morfologik xolatini tekshirish uchun shu soxada terini maxsus igna bilan teshib, jigar to'qimalaridan namuna olinar edi. Uni mikroskopda ko'rib, jigar to'qimasidagi o'zgarishlarga baxo beriladi, Bu usul ancha murakkab va bemorga jaroxat yetkazishi tufayli xozir kam kullaniladi. Keyingi yillarda ichki a'zolar, jumladan, jigar va o't pufagi xolatini aniqlashda ultratovush apparatlari ko'p qo'llanmoqda. Ular foydalanish uchun g'oyat qulay va bemorga xech qanday ozor bermaydi.
O'pkadagi o'zgarishlarni aniqlashda rentgen apparati va flyurograflardan keng foydalaniladi.
YUQUMLI KASALLIKLAR
SHIFOXONASINING TUZILISHI VA ISH TARTIBI
Yuqumli kasallik bilan og'rigan bemorlarni, sog'lom odamlardan aloxidalash maqsadida, ko'p xollarda maxsus shifoxonaga yotqiziladi. Bemorni shifoxonaga yotqizish masalasi epidemiologik vaziyat nuqtai nazaridan xamda klinik nuqtai nazardan amalga oshiriladi.
Bemorning uy sharoiti kasallikning atrofdagalarga tarqalib ketishi uchun qulay bo'lsa yoki o'zi oziq-ovqat, bolalar muassasalari va vodoprovod inshootlarida ishlasa, atrofda ushbu kasallik bilan ilgari og'rimagan bolalar bor bo'lganida, kasallikning har qanday turida ham bemor albatta shifoxonaga yuborib davolanadi. Bu epidemiologik vaziyatni inobatga olib bemorni aloxidalash xisoblanadi.
Boshqa hollarda bemorning yashash sharoiti, sanitariya madaniyati darajasi sanitariya-gigiyena talablariga monand bo'lsa, faqat kasallik og'ir kechgan, uyda davolash nmkoniyatm bo'lmagan hollardagana bemor shifoxonaga jo'natiladi (gripp, qizamiq, tepki va x.k.). O'ta xavfli kasalliklar, ich terlamasi va toimali tif, difteriya, meningit, virusli gepatitlarda, kasallik qanday og'irliqla kechishidan qatyiy nazar, bemor shifoxonaga yotqizilib davolanadi.
Respublikamizdagi yuqumli kasaliiklar shifoxonalari 2 turli: maxsus yuqumli kasalliklar shifoxokasn va umumiy (somatik) shifoxonalarining yuqumli kasalliklar bo'g'imi. Yirik shaxar va tumanlarda yuqumli kasalliklar shifoxonalari mavjud. Kichikroq shaxar va tumanlarda, odatda, tuman (shaxar) markaziy shifoxonasining yuqumli kasalliklar bo'limi bo'ladi. Unisi ham bunisi xam maxsus loyiha asosida qurilgai bino bo'lishi yoki moslashtirilgan binoda joylashishidan qatyiy nazar, yuqumli shifoxonalarda bemorni aloxidalash, davolash ishini talab darajasida amalga oshirishga imkon beradigan va kasalxona ichi (noeokomial, gospital) infeksiyalari tarqalishiga yo'l qo'ymaydigan sharoit mavjud bo'lishi kerak.
Har bir yuqumli kasalliklar shifoxonasida aloxida qabulxona, davolash bo'limlari, yordamchi bo'limlar va xo'jalik qismlari bo'ladi. Uning xamma tomoni devor bilan o'ralgan, eshiklari yopiq turishi kerak. Qabulxona bo'limida xar bir kasallik guruxiga qarab aloxida qabul xonalari bo'liish kerak. Bu bo'limda, shuningdek, bemordan tashxis maqsadida taxlil olish uchun xonalar va yuvintirish bo'limi bo'lishi lozim. Yuvintirish bo'limi yechinish, yuvish va kiyinish xonalaridan iborat bo'ladi. Maxsus loyixa asosida qurilgan shifoxonalarda bemor maxsus bo'limda qabul qilinadi. Boks mustaqil kiriladigan va tashqariga chiqiladigan eshiklarga, ular orasida bemorni ko'zdan kechirish xonasiga ega bo'ladi. Har bir boks yoki xona aloxvda bir hil kasallikni qabul qilish uchun ajratiladi. Shu yo'l bilan kasallik bir bemordan boshqasiga tarqalishining oldi olinadi.
Yuqumli kasallik bilan og'rigan yoki unga shubxa qilingan bemor, tibbiy yordam uchun murojaat etganida, kasalligi aniqlangandan so'ng, uni shifoxonaga olib ketish uchun tez yordamning maxsus qismi yuqumli kasalliklar tashishga moslashgan epidperevozkaga telefon orqali talabnoma beriladi. Shuningdek, 58 e shaklli (ilova berilgan) yuqumli kasallik haqida shoshilinch xabarnoma to'ldirilib, tuman SENM iga jo'natiladi.
Epidiyerevozka transporti bemorni shifoxonaga keltirilganida xar bir kasallikning o'zi uchun ajratilgan xonaga olib kiriladi. Bir mashinada bir necha xil kasallik bilan og'rigan bemorlarni tashish taqiqlanadi. Epidperevozka xaydovchi, evakuator (feldsher) va kichik tibbiyot xodamidan tashkil topadi. Shifoxonaga keltirilgan bemor qoldirilishi aniq bo'lganidan so'ng, uni olib kelgan transport gadropul't yordamida 3% li xlorlik yoki lizol eritmasi bilan zararsizlantiriladi. Shundan keyingina qabulxona xamshirasi mashina raqami ko'rsatilgan ruxsatnoma qog'ozini to'lg'azib beradi. Bu ruxsatnomani oshfoxona eshigidan chiqib ketayotganda qorovulga ko'rsatiladi.
Ayrim xollarda tez yordam mashinasi bo'linmasi xonadonda bemorni ko'rgach, yuqumli kasallik tashxisi qo'ysa o'z transportida bemorni shifoxonaga eltib qo'yishi mumkin. Lekin, albatta 58 e shakli to'lg'aziladi va bemorni shifoxonaga topshirgandan so'ng transport dezinfeksiya qilinadi.
Qabulxona bo'limida xamshira bemorning isitmasini o'lchaydi, unga «kasallik bayoni» ning pasport qismini to'ldiradi va ichki qismida qabul qilinayotgan vaqtdagi bemorning tana xaroratini yozib qo'yadi. Har bir qabul qilingan bemorga «yuqumli kasalxonaga yotqizilgan bemor xaqida xabarnoma» (ilova berilgan)ni to'ldiradi. 24 soat mobaynida yig'ilgan xabarnomalar kelasi kuni ertalab maxsus darakchi xodim orqali tuman SENM lariga yetkaziladi.
Shifoxonaga bir vaqtning o'zida bir kasallik bilan og'rigan yoki ovqatdan zaxarlangan bir gurux odamlar yotqizilsa, xamshira tuman SENM iga bu xaqida darhol telefon orqali xabar beradi. So'ngra xar bir bemorga xabarnoma to'ldiriladi. Qabul qilinayotgan bemorlar to'g'risidagi ma'lumot, shuningdek, qabulxonaning daftariga yozib boriladi (daftardagi ma'lumotlar shakli ilovada keltirilgan). Daftardagi tartib soni ushbu bemor uchun to'ldirilgan "kasallik bayoni" raqami bilan bir xil bo'lishi kerak.
Qabulxonada shifokor bemorni ko'zdan kechirib bo'lgach, bemor yuvinish bo'limiga o'tkaziladi. Yechinish xonasida bemor tirnog'i olinadi, egnidagi kiyimlarini yechib, yuvinish xonasiga kiradi. Bu vaqtda u yerdagi kichik tibbiy xodim bemorning kiyimlari ro'yxatini yozib, aloxida xaltachaga joylaydi va dezinfeksiyaga jo'natish uchun hozirlab qo'yadi. Yuvinish xonasida bemor boshdan oyoqqacha sovunlab yuvinadi. Bu xonada xar bir infeksiya turiga qarab alohida vannalar ajratiladi. Bemor yuvinib bo'lganidan so'ng okava suv avval zararsizlantiriladi, keyin chiqarib yuboriladi. So'ngra vanna qaynoq suv bilan yuviladi. Bemor artinganidan so'ng kiyinish xonasiga o'tib, toza kasalxona kiyimini kiyadi. So'ngra uni boshqa eshikdan olib chiqib, kasallik turiga qarab aloxida bo'limga olib boriladi. Qabul vaqtida axvoli og'ir bo'lgan bemorlar cho'miltirilmaydi. Ularning qo'l-oyog'i iliq suvda xullangan sochiq bilan artiladi. So'ngra kiyimlarni shifoxona kiyimlari bilan almashtiriladi. Og'ir xolatdagi bemorga tibbiy yordam ko'rsatish qabulxonada boshlanadi shuning uchun qabulxona bo'limida bemorga shoshilinch yordam kursatishga zarur dori-darmonlar zaxirasi bo'lishi kerak. Og'ir xolatdagi bemor bo'limga zambilda xamshira xamroxligida olib boriladi. Qabulxonaga keltirilganda axvoli g'oyat og'ir bo'lgan bemorlar tez ko'rikdan o'tkaziladi va darxol reanimatsiya bo'limiga jo'natiladi. U yerda zudlik bilan zarur tibbiy muolajalar boshlab yuboriladi.
Qabulxona bo'limi qoshida 2-3 ta aloxida boks yoki palata bo'lishi maqsadga muvofiq. Qabul vaqtida tashxisi aniq bo'lmagan yoki bir vaqtning o'zida 2 xil infeksiya (mikstinfeksiya) bilan otrigan bemorlar vaqtincha shunday boks (palata) ga joylashgiriladi.
Yuqumli kasalxoia davolash bo'limlariiing har biri aloxida bitta infeksiyaga muljallangan bulishi kerak. Imkoniyat boricha ular aloxida binoda joylashgani ma'qul. Bo'limlar ko'p qavat binoda joylashsa, har bir qavatda aloxida bo'lim faoliyat ko'rsatishi mumkin. Zamonaviy loyixa asosida qurilgan bo'limdagi palatalarda o'rinlar soni 1-2 tadan oshmasligi lozim. Har bir bemor uchun kamida 7 m2 maydon ajratiladi. Xona xarorati 18°S dan past bo'lmasligi kerak. Bo'limda ishlaydigan tibbiyot xodimlari faqat bir xil kasallik bilan og'rigan bemorlarga xizmat ko'rsatishi lozim. Palatalardan tashqari xar bir bo'limda muolaja, ovqatlanish xonalari, shifokorlar va o'rta tibbiyot odamlari uchui aloxida xonalar, vanna (dush) xonasi, kiyim-kechak xonasi, xojatxona bo'lishi kerak. Bo'lim ishini tashkil etishda, davolash va diagnostika jarayonlaridan tashqari, dezinfeksiya, epidemiyaga qarshi tadbirlarga katta e'tibor teriladi. Bu maqsadda qo'yidagi talablarga qat'iy rioya qilinishi lozim.
1. Har bir palataga kasalligi bir xil, bir vaqtda kasallangan bemorlar yotqiziladi. Tuzalayotgan bemor yoniga yangi kasal bo'lib kelgan bemorni yotqizilmaydi.
2. Bo'limdagi o'rinlar soniga xos xolda har bir bemor uchun yetarli ravishda kamida 2 majmua kiyim-kechak, sochiq, ko'rpa-tushak bo'lishi kerak. U kamida 7 kunda bir marta, ifloslangan bo'lsa o'sha zaxrti almashtirilib turishi talab etiladi.
3. Har bir bemorga suyuq va kuyuq taomlar uchun aloxida idishlar, piyola, qoshiq ajratiladi. Ular foydalanilgandan so'ng ovqat qoldiqlaridan tozalaniladi. So'ngra yog'sizlantirish maqsadida 2% li ichimlik soda eritmasiga solib qo'yiladi. Keyin xloraminning 0.5% li eritmasida 30 minut zararsizlantirilib, qaynoq suv bilan chayiladi. Dezinfeksiyalovchi vositalar bo'lmasa, idish-tovoqlar qaynatiladi. Yuvilgan idish-tovoq sochiq bilan artmasdan quritiladi.
4. Bemor foydalangan yoki ifloslangan yumshoq jixrzlar dezinfeksiyalovchi eritma shimdirilgan qoplarda saqlanadi va kirxonaga topshiriladi. Kirxona ularni yuvish oldidan xlorli oxakning 3% li eritmasiga 30 minut ivitib qo'yiladi, so'ng sovunlab yuviladi.
5. Bo'limda xar kuni 2 marta pol 0.5% li xlorli oxak eritmasi bilan yuviladi, devor, krovatlar bir marta shukday eritma bilan artib chiqiladi. Bemorning uyiga berib yuboriladigan idish-tovoqlar uchun yo'lakda 0,5% li xloramin eritmasi solingan bak qo'yiladi. Dezinfeksiya muddati bir soat. Bemor oldiga oila a'zolari kelishi imkoniyat boricha cheklanadi.
6. Bemor foydalangan tuvaklar najasidan tozalanib, 3% li xlorli oxaq eritmasida bir soat dezinfeksiya qilinadi. So'ngra qaynoq suvda yaxshilab chayilganidan keyin qaytadan foydalanish mumkin bo'ladi.
7. Bo'lim xizmatchilari ish faoliyatida shaxsiy gigiyenaga katta e'tibor berishi lozim. Bemorga qilingan xar qanday muolajadan so'ng qo'lni sovunlab yuvib turish kerak. Ish vaqtida jomakor — oq xalat, qalpoq, shippak kiyib ishlanadi. Nafas infeksiyalari bilan ishlaganda doka niqob tutib olinadi va xar 3 soatda almashtirib turiladi.
Bemor yuqumli kasallik shifoxonasida emas, yuqumli bo'limda yotqizib davolangan xolda xam gigiyenik va epidemiyaga qarshi tadbirlar yuqorida ko'rsatilganidek amalga oshiriladi. Bunday xolda yuqumli bo'lim umumiy ishfoxonaning boshqa bo'limlaridan devor yoki boshqa to'siq bilan ajratilgan bo'lishi shart. Bo'limning o'zi uchun aloxida qabulxonasi va yuvinish xonalari ajratiladi. Bu qislarga xizmat ko'rsatadigan xodimlar xam, foydalaniladigan yumshoq va qattiq jixozlar xam umumiy bo'lishi mumkin emas.
Yuqumli kasalliklar shifoxonasida, albatta, yordamchi bo'limlar xam bo'ladi. Turli laboratoriyalar, rentgen kabinetn, fizioterapiya xonasi, tibbiy statistika bo'limi, murdaxona, kirhona, markazlashgan sterilizatsiyalash bo'limi, sijona va hokazolar shular jumlasidandar.
Yirik yuqumli kasalliklar shifoxonasi tarkibida bakteriologiya, virusologiya, radioimmunologiya, klinik va biokimyoviy laboratoriyalari bo'ladi. Bulardan tashqari, reanimatsiya bo'limi qoshidagi, uzluksiz ishlaydigan zkspress- laboratoriya xam mavjud.
Bo'limlarda ishlatilgan shpritslar sovuq suvda yahishilab chayilgandan so'ng ignasi, porsheni va silindri aloxidalanib, sirdangan idishda 30 minutga dezinfeksiya qilish uchun 0,5% xloramin eritmasiga solib qo'yiladi. So'ngra markazlashgan sterilizatsiyalash bo'limiga yetkaziladi. U yerda aloxida ajratilgan tibbiyot xodimlari maxsus belgilangan tartib bilan shpris va ignalarni yuvib, sterilizatsiya qilishadi va qaytadan bo'limga tarqatishadi. Shpatellar, zond, kateter, rektoskop, tomchilab dori yuborishda ishlatiladigan sistemalar, bog'lovchi materiallardan markazlashgan xolda sterillanadi. Keyingi yillarda yuqumli kasallik shifoxonalarida asosan bir marta foydalaniladigan shpris va sistemalar ishlatilmoqda. Ular juda qulay, qaytadan foydalanish esa mumkin emas. Ikkinchidan, bir martalik anjomlardan foydalanganda virusli gepatitlar va SPID kasalliganing parenteral yo'l bilan tarqalishiga yo'l qo'yilmaydi.
Yuqumli kasallik shifoxonalarida vafot etgan bemorlar murdasi shu yerning o'zidagi murdaxonada yorib ko'rilishi kerak. Patologoanatomik tekshirish jarayonida ham dezinfeksiya amallarini qatyiy bajarish talab etiladi.
Barcha shifoxonalarda bo'lganidek, yuqumli kasalliklar ishfoxonasi xududi xam obodonlashgirilgan, serdaraxt, ko'kalamzor bo'lishi kerak. Hovli xar kuni 2 marta supurib tozalab turiladi. Chiqindilar vaqtida olib ketiladi. Bemorlarning qarindosh-urug'lari, begona kishilar shifoxona xududida yurishlariga ruhsat berilmaydi. Darvozaxona yonida ma'lumot berish xonasi ajratilib, davolanayoggan barcha bemorlar to'g'risidaga ma'lumot har kuni ertalab u yerga yuborib turiladi. Ma'lumotxonada telefon o'rnatilib, u orqali bo'limdagi bemor bilan gaplashish mumkin. Bemordan xolaxvol so'rashga kelganlarning sovg'a salomini bo'limiga eltib berish uchun maxsus xodimlar ajratiladi.
|
