- Xalq orasida zulm-istirob to‘g‘risidagi qo‘shiqlar

Download 21.48 Kb.
bet	3/3
Sana	24.02.2024
Hajmi	21.48 Kb.
	#161655

Bog'liq
LAPAR
BAQOYEVА SH, 4-3 Muz-18 guruh Hamroyeva Zulxumor, Nematova Sitora11, musiqa-darslarida-axborot-kommunikatsiya-texnologiyalaridan-foydalanishning-samarasi-o-ziga-xosligi-va-bugungi-kundagi-ahamiyati, dilmurod, 1-mavzu, 3.-Z.Z.MiryusupovJ.X.Djumanov.Kompyuterarxitekturasi 2017

- Xalq orasida zulm-istirob to‘g‘risidagi qo‘shiqlar ham bor. Bular «Xondan dod», «Xon zulmi», «Nikalay qon jallod», «Poyezdingni yurgizgan», «Ming la’nat» va boshqa xalq qo‘shiqlarini tashkil etadi. O‘zbek xalqining qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan musiqa merosi, xalq qo‘shiqlari, xilma-xil janrlari hamda boy tasviriy vositalari bilan bizning kunlarimizda ham yangramoqda. LAPARLAR XAQIDA MA’LUMOT O’zbek xalq musiqasining ikkinchi qatlamini tashkil etuvchi lapar ikki kishi tomonidan ijro etiladigan aytimdir. Odatda turli ommaviy marosimlar va katta ommaviy tadbirlarda, k£proq sayilgohlarda yigit bilan qiz o’rtasida lapar-aytishuv o£tkaziladi. Lapar orqali qiz bilan yigit bir-biriga muhabbat izhor etib, birga ichki tuyg£ulami ifoda etadilar. Hozirgi kunda kuylanib kelinayotgan laparlaming aksariyati marosimlar bilan bog£liq bo£lmay, bevosita turli oilaviy yig£ilishlarda ijro etiladi. Laparlarda sevgi-muhabbat asosiy mavzuni tashkil qiladi. Ularda hazil-mutoyiba mazmunidagi she’rlar aks ettirilgan. Laparda she’r misralari orasida naqarotlar bo£lmaydi. Shu bois ikki kishi tomonidan aytilib, savol-javob asosiga qurilgan. Lapar kuy-ohanglari nisbatan ixcham va barqaror tuzilmalarga tayangan holda qoshiq bilan birgalikda raqs ham qo£shilib ketadi. «Bilaguzuk», «Qoraqosh», «Nima-nima deysiz?» kabi laparlar xalq orasida mashhur bo£lib, kuylanib kelinayotgan laparlardir. Nihoyatda mashhur bo£lgan «mahalliy laparlar» Xorazm vohasida ijro etiladi. Bu xildagi laparlar qo£shiq janriga yaqin bo£lib, raqsbopligi sababli o£zining asil holatini saqlab kelgan. «Galdim sana mehmon bo£lib», «Par devol» shular jumlasidan. BILAGUZUK Suv bo‘-yi- da tur- gan yi- git, qo- shu ko‘- zin- o suz-gan yi- git. YALLA 0 £zbek musiqa ijodi serqirraliligi, janrlarga boyligi va hayotda tutgan o£mining xilma-xilligi bilan farqlanadi. Musiqa va raqs — o£zbek milliy musiqa san’ati xalq hayoti va ijodi bilan chambarchas 21 www.ziyouz.com kutubxonasi bog£liq. Yalla janrida ham xalq hayoti va ijodi yaqqol ko£rinadi va o£zbek musiqa janrlari orasida alohida o£rin egallaydi. Yallada qo£shiq va raqs m ushtarakdir. Ana shu xususiyatlari, ya’ni raqsbopligi, raqsning ijro etilishi, ijroda ko£pchilikning ishtirok etishi kabi jihatlari laparga yaqin janr ekanligidan dalolat beradi. Yalla so£zi o £ynab-kulish, kuylash, xursandchilik qilish m a’nolarini bildiradi. Yallada band-naqarot shakli barqarordir. Bu holat laparlarda ko£rinmaydi. Chunki laparda naqarot ishlatilmaydi. Yalla ko£proq yakka va jamoa ijrosida qo£llaniladi. Demak, band naqarotni yallachi1 va jam oa (naqarotchi) navbatm a-navbat kuylashadi. Yallada o£ynab-kuylash xususiyati uning she’riy matniga bog£liq. Yengil hazil-mutoyiba bilan barmoq vaznidagi she’rlar yallaga xush kayfiyat baxsh etadi. N aqarotni yanada o£ynab-kulishga chorlovchi «yallo», «yalli» so£zlariboshqaradi. Yallada barcha musiqa asboblari ishlatiladi, ijro jarayonida raqsboplikni barqaror ushlashi uchun doyra asosiy jo £rsoz musiqa asbobi hisoblanadi. Bugungi kunda xalq orasida mashhur bo£lib sevilib kuylanib kelinayotgan «Yallama yorim», «Yallola», «Oho yalli» kabi yallalar bunga misol bo£la oladi. OLMACHA ANORING Xalq kuyi % * $ 1 V----- 1 * ff ff * ■ 'Yallachi — yallajanrida ijro etadiganxonanda. Xalqmusiqasidayallachilar so‘zi keng ishlatiladi. 22 www.ziyouz.com kutubxonasi TERMA 0 £zbek xalq musiqa janrlaridan yana birini terma tashkil qiladi. Terma — bu tanlangan, terib olingan, saylangan degan m a’noni bildiradi. Xalq ijodiyotida ikki ko£rinishdagi termalar mavjud: 1. Baxshi1, shoir, dostonchi tomonidan ijro etiladigan termalar. 2. Xalq termalari. Xalq ommaviy yig£inlarida, marosimlarda, turli xarakterdagi bayramlarda baxshilar chiqishlar qiladilar, ya’ni turli xil dostonlardan qissalar ijro etadilar. Ana shu dostonlami ijro etishda terma janridan foydalanadilar. Bunda baxshi she’riy to£rtliklar asosida bisotida bor dostonlardan namuna sifatida parchalar aytib o£tadi, bu bilan shinavandaga «Qaysi dostonimni aytib beray?» degan savol bilan murojaat qiladi. Baxshilar 10—15 misradan iborat termalami aytib, shinavanda tanlangandan so£ng 300—400 misragacha bo£lgan dostonlami kuylab beradilar. Baxshilar orasida hozirgi kunda «Do£mbiram», «Nima aytay?», «Armonim qolmadi» kabi termalar mashhurdir. Xalq orasida kuylab kelinayotgan term alar term achilar2 tomonidan ijro etiladi. NAYLAYIN («Avazxon» dostonidan) Xalq kuyi ‘zbek xalq dostonlari — «Go‘ro‘g‘li», «Alpomish», «Oshiq G ‘arib va Shohsanam» kabi asarlami ijro etadigan xonanda va sozandalarga baxshi-dostonchi deb nom berilgan. Shu toifadagi xonandalar maxsus tomoqli ijro uslubiga ega. 2 O.Ibrohimovning « 0 ‘zbek xalq musiqa ijodi» metodik ko‘rsatmalarida «termachi» yoki «termakash» iborasi ishlatilgan. ( 0 ‘zbek xalq musiqa ijodi. O.Ibrohimov. T., 1994. 47-b.) 23 www.ziyouz.com kutubxonasi OG‘ZAKI AN’ANADAGI PROFESSIONAL MUSIQA 0 £zbek musiqa merosida ko£rsatilgan ikki qatlam — xalq musiqasi va og£zaki an’anadagi professional musiqa (kasbiy musiqa) ildizlari qadim zamonlarga borib taqaladi. 0 £zbek xalq musiqasi (musiqiy folklor) mehnatkashlaming orzu-umidlari, turmush tarzi, ichki tuyg£ularini turli vaziyat, marosim, mehnat jarayonida qo£shiq (aytim) orqali aks ettirgan. 24 www.ziyouz.com kutubxonasi 0 £zbek musiqa merosining ikkinchi qatlami to £g£risida so£z yuritar ekanmiz, shuni aytib o£tish lozimki, og£zaki an’anadan professional musiqa yoki kasbiy (ustozona) musiqa xalq orasida ijod qilingan, keyinchalik ijrochilik maktabida tahsil olib, yillar davomida ustaning saboqlarini olgan shogirdning ijrochilik natijasidir. Og£zaki an’anadagi professional musiqa deganda biz albatta maqomlar, murakkab holat rivojlangan qo£shiq va ashulalarni inobatga olamiz. Maqom san’ati ko£pchilik Sharq xalqlari musiqa namunalari kabi musiqa merosi hisoblanadi. Masalan, arablarda «nuba», ozarbayjon xalqlarida «mug£om», Afg£oniston xalqida «landay», qozoq, qirg£iz xalqida «kyuy», hind va Pokiston xalqlarida «rog» va Kashmir maqomlari, o£zbek va tojik xalqlarida maqomlar musiqiy meros bo£lib, asrlar davomida qaror topib kelgan. Musiqashunos olim LRajabov maqomlaming nazariy va amaliy asoslarini tahlil qilib, katta ijodiy izlanishlar olib borib, quyidagi fikrlami bildirgan: «Maqomlar rna’lurn tartibda yaratilgan turkumli majmua bo£lib, bastakorlik ijodiyotining o£ziga xos sayqal berilgan turidir. Maqomlar keng m a’noda xalq musiqasining qomusidir1. Albatta maqomlarda2 musiqa va unga xos bo£lgan xususiyatlar, kuy, ohanglar, usul va she’r matni chambarchas bog£langan bo£lib, ijro uslubida bir qator qonun va qoidalar mujassamlashgan. «G£iyos ul-lug£at» qomusining muallifi G £iyosiddin maqom iborasini quyidagicha ta’riflaydi: «Maqom deb, kuy va ashulalar pardasiga aytiladi»3. Tarixiy manbalardan bizga m a’lumki, IX—XV asrlarda yashab ijod qilgan al-Kindi, al-Forobiy, al-Xorazmiy, Ibn Sino, Urmaviy, Sheroziy, Husayniy kabi buyuk olimlar o£z risolalarida maqomlaming tarixiy-nazariy tomonlarini chuqur ilmiy asosda izohlab berganlar. 0 £tmishdagi musiqiy-nazariy risolalarda o£n ikki maqom haqida mulohaza yuritiladi. Temuriylar4 davridan boshlab maqomlaming rivojlanib borishi adabiy, tarixiy va badiiy m anbalarda o £sha davrda sozandaxonandalaming ijro mahorati va bastakorlaming yaratgan kuy va ashulalar nomlari bilan keltirilgan. Yillar davomida o£n ikki maqom namunalari to£g£risida musiqashunos olimlar ko£p tadqiqotlar o£tkazib kelganlar. Hozirgi kunda o£zbek musiqa merosida asosiy o£rinni egallagan Shashmaqomning dastlabki namunalari nota yozuvlari bo£lmaganligi uchun bizning davrimizgacha yetib kelmagan va albatta Shashmaqom asosida o£n ikki maqom borligidan ulaming bizgacha yetib kelgan nomlari dalolat beradi. 0 £n ikki maqomlaming quyidagi nomlari tarixiy manbalarda zikr etib kelingan: «Ushshoq», «Navo», «Bo£saliq», «Rost», «Husayniy», «Hijoziy», «Rohaviy», «Zangula», «Iroq», «Isfaxon», «Zirafkand», «Buzruk». M aqom san’ati o£zbek musiqa merosining eng sermahsul, falsafiy-estetik hamda nazariy-amaliy qismlarga ega bo£lgan qatlamidir. Maqom san’atining asosiy qismini Shashmaqom tashkil qiladi. Shashmaqom (olti maqom) Buxoro shahrida maqomdon sozanda va xonandalar ijodida shakllangan. Shashmaqom saroy sharoitida ijro etilgan, rivojlangan bo£lib, o£z ichiga quyidagi qismlami oladi: 1. Buzruk (katta, ulug£). 2. Rost (to£g£ri, haqqoniy). 3. Navo (ohang, kuy). 4. Dugoh (ikki parda). 5. Segoh (uch parda). 6. Iroq (mamlakat nomi). Maqomlaming har biri yirik shakldagi turkum asar bo£lib, 20 dan 45 tagacha bo£lgan katta va kichik hajmdagi maqom yo£llarini o£z ichiga oladi. Maqomlarning ijrochilik uslublari to£g£risida aytib o£tadigan bo£lsak, hozirgi kunda to£rtta asosiy mahalliy uslublar mavjud. Bu Farg£ona— Toshkent, Xorazm, Buxoro—Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo. Ushbu mahalliy uslublar qadimdan etnik yaqin, lekin maqomlami ijro etish uslublari turlicha, jumladan, Buxoro, Samarqand vohasida Shashmaqom qismlari ko£proq ijro etiladi. Xorazmda esa Xorazm maqomlari, vodiy vohalarida Farg£ona—Toshkent maqomlaribarqarordir. M aqom ijrochilari yillar davomida usta-shogird uslubida o£rganib, keyinchalik maqom maktabini tashkil qiladilar. Mahalliy uslublar ham maqom maktablarida turlicha o£rgatiladi. Hozirgi kunda maqomchilar ijro yo£nalishi ijro jarayonida yaqqol ko£rinadi. Maqomlarda asosiy musiqa asbobi tanbur hisoblanadi, doyra musiqa asbobi esa hamisha maqomlaming usulini ushlab turishga yordam b eradi. 2 Download 21.48 Kb.

Download 21.48 Kb.