1
O‘ZBEKISTON R E S P U B L I K A S I O L I Y VA O‘RTA M A X S U S
T A ’ L I M V A Z I R L I G I
TOSHKENT ARXITEKTURA QURILISH INSTITUTI
[N.Bozorboyev], Xushnazarov Baxodir Toshkenbayevich,
Sulaymanov Sunnatulla, Yusupov Xamza Ibadovich,
Xushnazarov Olim Baxodirovich, Ilyasov Allanazar Torexanovich
QURILISH MASHINALARI
5340200 - “ Bino va inshootlar qurilishi“, 5111000 - “Kasb ta’limi (Bino va
inshootlar qurilishi), 5340700 - “Gidrotexnika qurilishi (daryo inshootlari va
gidroelektrostansiyalar qurilishi)” ta’lim yo‘nalishlari uchun
o‘quv qo‘llanma
Toshkent-2015
2
UDK: 69.04
Mualliflar: [N.Bozorboyev], B.Xushnazarov, S.Sulaymanov,
X.Yusupov, O.Xushnazarov, A.Ilyasov.
“Qurilish mashinalari” o‘quv qo‘llanma.
O‘quv qo‘llanmada bino va inshootlarni barpo etishda foydalaniladigan
qurilish mashinalari va mexanizmlarini qo‘llash sohalari, tuzilishi va ulardan oqilona
foydalanish hamda mashinalarning texnikaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichari bayon etilgan.
Qo‘llanma 5340200 - “ Bino va inshootlar qurilishi”, 5111000 - “Kasb ta’limi”
(Bino va inshootlar qurilishi), 5340700 - “Gidrotexnika qurilishi (daryo inshootlari
va gidroelektrostansiyalar qurilishi)” ta’lim yo‘nalishi talabalariga mo‘ljallangan.
Bundan tashqari, qurilish sohasi bo‘yicha ta’lim olayotgan magistrlar, kadrlarni
malakasini oshirish va qayta tayyorlash kursi tinglovchilari, muhandislar va kasb-
hunar kollejlar talabalari ham foydalanishlari mumkin.
Taqrizchilar: t.f.n., dots. Lesov Q. — TTYMI.
t.f.n., dots. Pirmatov R.X. — TAQI.
O‘
zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligining 2015-yil,
2-fevral
dаgi 32-sоnli buyrug‘igа аsоsаn o‘quv qo‘llanma sifаtidа nаshr etishgа
ruхsаt bеrildi (grif № 32-121).
© TAQI-2015
3
KIRISH
Birinchi chaqiriq O‘zbekistan Respublikasi Oliy Majlisining IX-sessiyasida
mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning «Barkamol avlod - O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori» mavzusidagi ma’ruzasi va shu sessiyada qabul qilingan
O‘zbekistan Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni hamda «Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi» mamlakatimizdagi barcha ta’lim muassasalari oldiga katta
vazifalar qo‘ydi. Ana shu vazifalardan biri halqaro andozalar talablari darajasidagi,
fan va texnikaning eng so‘nggi yutuqlaridan xabardor bo‘lgan, raqobatbardosh,
qurilish sohasida mukammal bilim, malaka, uquvga ega va yuksak ma’naviy
saviyadagi oliy ma’lumotli kadrlarni tayyorlashdir.
Milliy g‘oyamizni mohiyatini ifodalovchi “ozod va obod vatan, erkin va
faravon hayot” barpo qilmoqlik, barcha sohalarda, shu jumladan, qurilish sohasida
ham katta rejalar hamda islohotlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Shu bois xam
2001 yil 26 aprelda O‘zbekistan Respublikasida arxitektura va qurilishni yanada
takomillashtirish sohasida Prezident I.A.Karimovning maxsus farmoni e’lon qilindi.
Farmon maqsad va vazifalarini ro‘yopga chiqarish, qurilish sohasida yuqori malakali
mutaxassis kadrlar tayyorlash yuzasidan ta’lim xizmati ko‘rsatuvchi tashkilotlaridan
g‘oyat ma’suliyatli, sharafli va dolzarb masalalarni hal etilsh talablarini qo‘ydi.
Mustaqil yurtimizni bugungi kunini ulkan sanoat korxonalari, turli muhandislik
inshootlari, madaniy va maishiy binolari qurilishlarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shu
bois mamlakatimizda bino va inshootlar qurilishi yil sain jadal sur’atlarda rivojlanib
bormoqda.Tabiiyki, ulkan qurilishlarning sifat va son jihatidan tabora rivojlanib
borishi zamonaviy qurilish texnologiyalariga hamda ularni amalga oshirishda
foydalaniladigan qurilish mashinalariga bo‘lgan talabni kuchaytirmoqda. Qurilish
texnologiyalarini amalga oshirish bilan bog‘liq sarf-harajatlarni sezilarli qismini
qurilish mashinalaridan foydalanish harajatlari tashkil etadi.Shuning uchun qurilish
mashinalarini to‘g‘ri tanlash va ulardan oqilona foydalanish ishlab chiqarish
harajatlarini kamaytiradi, ish sifatini oshiradi, mehnat sharoitini yaxshilaydi hamda
qurilish ob’etini bitirib ekspluatatsiyaga topshish muddatini qisqartiradi. Qurilish
mashinalarini to‘g‘ri tanlash va ulardan oqilona foydalanish esa asosan inson omiliga
4
bog‘liqdir, ya’ni qurilish ishlarini bajaruvchi mutaxassislarni qurilish masinalarini
tanlash, ulardan foydalanishga oid bilimi, ko‘nikmasi va uquviga bog‘liqdir.
“Qurilish mashinalari” bo‘yicha o‘quv qo‘llanma fan o‘quv dasturi asosida
yozilgan bo‘lib, oliy o‘quv yurtlarining «Bino va inshootlar qurilishi» bakalavriat
ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalarga mo‘ljallangan. Ushbu o‘quv
qo‘llanmaga sanoat va fuqaro qurilishida ishlatiladigan qurilish mashinalarining
vazifalari, ularni tasnifi, tuzilishi, ishlash tamoyillari, asosiy ko‘rsatgichlarini hisobi
hamda ulardan foydalanish xavfsizligi bo‘yicha ma’lumotlar, rasmlar, sxemalar
kiritilgan.Qurilish mashinalarini tuzilishini o‘ziga xos xususiyatlari va texnikaviy –
iqtisodiy, foydalanish ko‘rsatkichlarini hisolash tartibi bayon etilgan.
Ishlab chiqarishni, shu jumladan qurilishni mexanizatsiyalashtirish darajasi
bino va inshootlar qurilishidagi masinalar vositasida bajariladigan ishlar yig‘indisi
sonini bino va inshootni qurib topshirish uchun bajarish kerak bo‘lgan umumiy ishlar
yig‘ndisi soniga nisbatini foizi bilan aniqlanadi. Ma’lumki, qurilishdagi operatsion
texnologiyalar asosiy va yordamchi operatsiyalardan tashkil topgan. Shuning uchun
mexanizatsiyalashtirish darajasi qurilishdagi operatsion texnologiyalarni asosiy va
yordamchi operatsiyalarni mashinalar vositasida amalga oshirilgandagina yuqori
bo‘ladi. Qurilishda qo‘l kuchida bajariladigan ishlarning hajmi uncha katta bo‘lmasa
ham ular ko‘p ishchi kuchini band qiladi. Qurilish montaj ishlarini
mexanizatsiyalashtirish darajasi ko‘p jihatdan mayda va tarqoq ishlarni
mexanizatsiyalashtirishga bog‘liq. Qurilish montaj ishlari hajmi, ishchi kuchini
oshirish hisobiga emas, balki mexanizatsiyalashtirish hisobiga ko‘paytirish kerak.
O‘quv qo‘llanma o‘zbek tilida lotin alifbosida yaratilgan dastlabki kitob, ayrim
kamchiliklardan holi emas, uning sifatini yaxshilash yuzasidan bildiriladigan barcha
fikr-mulohazalarni mualliflar minnatdorchilik bilan qabul qiladilar.
Bino va inshootlar qurilishi ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha tayyorlanayotgan
bakalavrlar qurilish ishlarini mexanizatsiyalashtirish vositalarini tanlash va ulardan
yuqori samara bilan oqilona foydalana olish usullarini bilishi hamda qurilish ishlab
chiqarish amaliyotiga joriy eta olish malakasiga, uquviga
ega bo‘lishlari kerak.
5
“Qurilish mashinalari” fani “Nazariy mexanika”, “Materiallar qarshiligi”,
“Suyuqlik va gaz mexanikasi”, “Elektrotexnika” va boshqa umumtexnika fanlari
bilan o‘zaro bog‘langan hamda talabalarni mazkur fanlar bo‘yicha olgan bilim,
ko‘nikma va uquvlari asosida o‘rganiladi. Ushbu fan “Qurilish ishlab chiqarishi
texnologiyasi”, “Bino va inshootlarni barpo etish texnologiyasi”, “Hayot faoliyati
havfsizligi”, “Qurilishni tashkil etish” va boshqa fanlarni mukammal o‘zlashtirishga
xizmat qiladi.
6
| 