FVDTning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat

zahiralarini yaratish;
-
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish. Favqulodda vaziyatlardan zarar 

ko`rgan aholini ijtimoiy himoya qilishga oid tadbirlarni amalga oshirish;

-
favqulodda vaziyatlarda aholini muhofaza qilish sohasida, shu jumladan 

ularni tugatishda bevosita qatnashgan shaxslarning huquq va majburiyatlarini

amalga oshirish; 
-
aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida 

halqaro hamkorlik qilish;

FVDT hududiy va funktsional quyi tizimlardan iborat bo`lib, u respublika, 
mahalliy va ob`ektlar miqyosi darajasida bo`ladi.
FVDTning hududiy quyi tizimlari o`z ma`muriy hududlari doirasida 
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish uchun
Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida tuziladi, hamda 
tegishli ravishda tumanlar, shaharlar, qishloqlar va ovullar miqyosidagi tashkil
topadi.

FVDT hududiy quyi tizimlarining vazifalari, ularni tashkil etish, kuch va

vositalari tarkibi, faoliyat ko`rsatish tartibi mahalliy geofizik va tabiiy, iqlim 
sharoitlarini, kuchli xavfli ob`ektlarning mavjudligini hisobga olib belgilanadi
hamda FVV bilan kelishilgan holda Qoraqalpog`iston Respublikasi Vazirlar 
Kengashining Raisi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlari tomonidan
tasdiqlanadi. 
FVDTning funktsional quyi tizimlari vazirliklar, davlat qo`mitalari,
korporatsiyalar, kontsernlar, uyushmalar va kompaniyalarda atrof muhitni, kuchli 
xavfli ob`ektlar holatini kuzatish va nazorat qilishni amalga oshirish, shuningdek
ularga qarash ob`ektlarda o`zlarning ishlab chiqarish faoliyati bilan bog`liq 
favqulodda vaziyatlarning oldini olish hamda bartaraf etish uchun tashkil etiladi.
FVDT rahbar organlariga aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan 
muhofaza qilish masalalarini hal etish vakolatiga davlat boshqaruvi, mahalliy
xokimiyat organlari va ob`ektlar ma`muriyatidir, jumladan respublika darajasida 
O`zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlar vazirligi, xavfli ob`ektlar holatini
61

kuzatishni nazorat qilish uchun, vazirliklar, idoralar, mahalliy miqyosida hududiy

hokimliklar, ob`ektlar miqyosida korxonalarning ma`muriyati mutasaddi 
hisoblanadi.
Respublika darajasidagi FVDT boshqaruv organlarining asosiy vazifasi 
quyidagilardan iborat:
•
tabiiy favqulodda vaziyatlar oqibatlarini imkoni boricha pasaytiruvchi 

chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga rahbarlik qilish, FV

sharoitida xalq- xo`jalik tarmoqlarining barqaror faoliyat ko`rsatishlarini 
ta`minlash;
•
aholi va hududlarni FVlardan muhofaza qilish sohasida Respublika maqsadli 

va ilmiy-texnik dasturlarni ishlab chiqishda qatnashish;

•
respublika markazlashtirilgan xabar berish tizimini yaratish va uni doimiy 

tayyor holda saqlash;

•
atrof-muhit hamda kuchli xavfli ob`ektlarning holatini kuzatish va nazorat 

qilish tizimini tashkil etish, FVlarni bashoratlash;

•
boshqaruv organlari, FVDT kuchlari va vositalarining FVlarda harakat 

qilishga tayyorgarligini ta`minlash;

•
avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni, shu 

jumladan, evakuatsiya ishlarini o`tkazishga oid tadbirlarning bajarilishini

ta`minlash, zarar ko`rgan aholi uchun hayot sharoitini yaratish; 
•
favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun Respublika moliyaviy va 

moddiy resurslar zahirasini yaratish;

•
FVlardan zarar ko`rgan aholini ijtimoiy muhofaza qilishga oid tadbirlarni 

amlga oshirishda qatnashish;

favqulodda vaziyatlarda idoraga qarashli ob`ektlarning rahbarlari tarkibi, kuch 
va vositalarini, shuningdek xodimlarini tayyorlashni muvofiqlashtirish va boshqa
omillarni bajarish. 
Karor bo`yicha Favqulodda vaziyatlarlar:
Tabiiy tusda; 
Texnogen tusda;
62

Ekologik tusda bular ekan.

1.

Tabiiy tusdagi Favqulodda vaziyatlarlar:

a)

zilzila, er kuchishi va er o`pirilishi;

b)

gidrometrologik: suv toshishi yoki bosishi, sel, qor ko`chkisi,

kuchli shamollar, dovullar, jala, yomg`ir. 
2.
Texnogen tusdagi Favqulodda vaziyatlar: 

a)
transportdagi halokat va falokatlar; 

b)
xafli

ximiyaviy

ob`ektlardagi 
K.T.E.Z.Mlar
bilan

ro`y
beradigan avariyalar; 

v)
xavfli portlaydigan va yong`in chiqaradigan ob`ektlardagi favqulodda 

vaziyatlar.

g)

quvirlararo

energetika 
va
kommunikatsiyalarda 

uchraydigan

favqulodda vaziyatlarlar; 
d)
bino inshootlarning qulab tushishi (metro); 

e)
Radiaktiv manbalardaga avariyalar. (Ulug`bek - yadro reaktori). 

Bundan tashqari Respublikada 1642 ta radiaktiv manbalar bor.
yo) gidrotexnik inshootlardagi halokatlar. 
3. Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarlar
a)

quruqlikning (tuproq, er ostining) holati o`zgarishiga bog`liq

vaziyatlar: 
-foydali qazilmalar qazib chiqarish va odamning boshqa faoliyati sababli er
osti navlanishi natijasida sodir bo`lgan halokatli er cho`kishlari, ko`chkilar, er satxi 
o`pirishlari, tuproq va er ostining sanoat ishlab chiqarishi toksikantlaridan, og`ir
metallar, neft` mahsulotlaridan pestitsidlardan va boshqa zaharli dorilardan 
ifloslanishi;
b)

Atmosfera (havo muhitni) tarkibi va xususiyati o`zgarishiga

bog`liq vaziyatlar: 
- quyidagi ingredientlardan havo muhitning ekstremal yuqori darajada
ifloslanishi; 
- ko`p miqdorda kislota yig`ilishi va kislotali juda keng zonalar hosil bo`lishi;
63

- radiatsiyaning yuqori darajasi.

v)

Gidrosfera holati O`zgarishiga bog`liq vaziyatlar:

-
sanoat ishlab chiqarishi chiqindilardan -neft` mahsulotlaridan, og`ir 

metallari bor chiqindilardan, turli zaharli dori va boshqalardan er sathining va er

osti suvlarining ekstremal ko`p darajada ifloslanishi: 
-
er osti suvlarining sathi ko`tarilishi-bu imoratlar, muxandislik 

kommunikatsiyalar va turar joy binolarning vayronligiga olib kelishi mumkinliga

yoki olib kelganligi. 
I - kategoriya tabiiy ofatlarga tuman (shahar)ning ma`muriy chegarasidan
ham katta bo`lgan hududni qamrab oladigan va halk xo`jaligiga moddiy zarar 
keltiradigan zilzilalar, suv toshqinlari, bo`ronlar, sellar va yonganlar kiradi.
II - kategoriya tabiiy oftalarga tuman (shahar) ning ma`muriy chegarasini 
egallagan va halk xo`jaligiga moddiy zarar keltiradigan tabiiy ofatlar kiradi.
I - kategoriya avariyalarga ishlab chiqarishning katta moddiy zarar bilan birga 
to`la yoki qisman to`xtashiga olib keluvchi avariya va halokatlar kiradi.
- kategoriya avariyalarga kiruvchi avariyalarning natijasida K.T.E.Z.M 
lar ishlatiladigan ob`ektlarda avariya hollari sodir bo`lganda, ob`ekt atrof - muhitga
K.T.E.Z.M elementlari tarqaladi. 
Shuning bilan birga bu kategoriyaga temir yullarida bo`ladigan avariyalar
kiradi.

Yong`inlar. Respublika hududida 200 dan ortiq xavfli portlaydigan ob`ektlar,

shuningdek, tezda ot olib ketuvchi materiallari bo`lgan ob`ektlarning juda ko`p 
miqdori joylashgan.
O`zbekiston Respublikasida ko`p miqdorda ximiyaviy korxonalar ish yuritadi, 
shulardan 19 tasi K.T.E.Z.M. bilan ish olib boradi va ularning 6 tasi ximiyaviy
xavfli shaharlardir. (Samarqand, Chirchiq, Farg`ona, Navoiy, Angren, Olmaliq). 
Yuqorida keltirilgan O`zbekistondagi ob`ektlarda avariya holati yuz bersa,
Respublikada juda og`ir sharoit yuz berishi mumkin. K.T.E.Z.M, bilan zararlanish 
maydoni ximiyaviy xavfli bo`lgan shahar uchun 80 kmdan ortiqdir, ximiyaviy
ob`ektlar uchun esa 40 kmga yaqindir. Bundan tashqari K.T.E.Z.M. anchagina 
64

qismi temir yo`l, avtomobil` transportlari orqali olib o`tiladi. Binobarin bu

K.T.E.Z.M. ning quvib o`tishlarda va to`xtash stantsiyalarida tashlab yuborilish 
xavfini kuchaytiradi.
Tabiiyki avariyalar va halokatlar xavfli portlovchi neftni qayta ishlaydigan va 
saqlaydigan ob`ektlarda, shuningdek neft mahsulotlarini katta hajmda tashish
paytidagi temir yo`llarda yuz berishi mumkin. 
AESdagi va boshqa radioaktiv manbalar bilan bo`ladigan ishlab chiqarishdagi
avariyalar natijasida, shuningdek yadro qurolini qo`llash natijasida joylarning havo 
bo`shlig`idan radionukleidlar bilan zararlarnipsh ro`y beradi.
Radionukleidlar bilan zararlangan joyda istiqomat qiluvchi odamlar radiatsiya 
bilan xam zaharlanadilar.
Radiaktiv zararlanshpning manbai bo`lib tepadan tushadigan radiaktiv 
izotoplar hisoblanadi. Shulardan ko`p yashaydigan izotoplardan juda xavflilari: bu
strontsiy 90, tseziy - 137, tseriy -144, tsirkoniy - 85, niobiy -95 va boshqalar. 
Avariyalar va portlashlar natijasida atrof muhitga tarqalgan parchalanish davri
uzoq bo`lgan izotoplardan hosil bo`lgan neytronlarning er tuprog`i va havoda 
ushlanishi natijasida yo`naltirilgan radiatsiya xili bo`ladi. Bu izotoplarning
asosiylari: uglerod - 14, natriy - 24, kremniy -31, kamiy - 45, marganets - 52, 
jeleza - 59, fosfor - 32, yod -134.
Radionuklevdlar bilan zararlangan hududda odamlar va hayvonlar 
ionizatsiyalanayotgan nurlanshnga yo`liqishadi. Bu holatda 3 xil nurlanish yuz
beradi:

• tashqi gamma nurlanshp;

• kichik dozadaga sirtqi (yuza - poverxnost`) beta va gamma nurlanish; 
• ichki nurlanish.
Nurlanish dozasiga bog`liq holda odamlar va hayvonlar radiatsiya bilan 
zaharlanishi mumkin. Ularga - o`tkir va surunkali nurlanish kasalligi, terining
radiatsion kuyishlari, miketlar. 
Zararlangan hayvonlar mahsulotlari go`sht, sut, iste`molga yaroqsiz bo`lib
qoladi. O`simliklar shikastlanadilar (zararlanadi). Shuningdek zararlangan oziq - 
65

ovqat mahsulotlari, o`simliklar, suv ham iste`molga yaroqsiz bo`lib qoladi.

Zararlangan mol-mulk texnika asbob - uskuna va boshqa predmetlardan 
foydalanish mutloqo man etiladi.
Favqulodda vaziyatlarda aholi va xalq xo`jaligi ob`ektlarini xabardor qilishni 
tashkil etish.
Aholi va xalq xo`jaligi ob`ektlarini urush va tinchlik vaqtidagi Favqulodda 
vaziyatlar xaqida radiatsion, ximiyaviy bakteriologak zararlanish xaqida,
joylarning suv bosimi xavfi xaqida xabar berish uchun Fuqaro muhofazasi 
sistemasida Fuqaro muhofaza signallari ishlab chiqilgan. F.M signallari orqali
xabar berish Fuqaro muhofaza aloqasining avtomatlashgan sistemasi orqali 
o`tkaziladi. Shuningdek aloqaning texnik sistemalari
(radio,

televedenie, telefon, telegraf) va zavodlarning gudoklari, shovozlarning,

kemalarning yuboriladigan gudoklari orqali amalga oshiriladi. Aloqaning texnik 
vositalari orqali signal sababi xaqida tekstli xabar uzatiladi.
1.Tinchlik vaqtidagi Favqulodda vaziyatlar ro`y berish xavfi ostida "hammaga 
diqqat" signali uzatiladi.
2. Urush vaqtidaga Favqulodda vaziyatlar ro`y berish xavfida esa: 
"havo trevogasi";
"havo trevogasining otboy"; 
"Radiatsion xavf";
"Ximiyaviy trevoga" kabi signallar uzatiladi; 
"hammaga diqqat" signallari bo`yicha aholining harakatlari. Bu signal
bo`yicha aholi quyidagilarni bajarishi kerak: 
1)- Xavfsiz rayonga ko`chirish xaqida xabar berilganda evakuatsiya punktiga
shaxsiy buyumlar, individual himoya vositalari va 2-3 kunlik oziq-ovqat zonasi 
bilan etib kelmoq;
2)- Yashirinish xaqida xabar berilganda tezda Fuqaro muhofazaning himoya 
inshootlariga yashirinmoq. Agar ular bo`lmasa, oddiy muvofiqlashgan pana
joylarga (podvallar, erto`lalar, uy podezdlari usti yopiq biror joylar va 
boshqalar) yashirish;
66

3)- Fuqaro muhofaza boshliqlari va harbiy qism komandirlari tezda harbiy

qismini jangovor tayyor holatga keltiradi va zararlangan uchoqlarda 
qutqarish va kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni olib borishga kirishadi. Havo
trevogasi. Bu signal bo`yicha aholi tezda himoya inshootlariga yoki oddiy pana 
joylariga yashirinishi kerak. Agar signal sizning uyingizda berilib qolsa, tezda
qizdiradigan asboblarni, gaz, elektr chiroqlarini o`chirishingiz, shaxsiy 
buyumlarni, oziq-ovqatlarni olishingiz va pana joyga ketishingiz kerak. Agar
signal sizning ishingizda yoki o`qishingizda berilib qolsa, korxona, tashkilot, 
inshoot yo`l-yo`rig`iga muvofiq holda harakat qilishingiz va ishni tugatib pana
joyga yashirinishingaz kerak. Agar signal ko`chadaligimizda berilib qolsa, tezda 
yaqiningizda pana joylarga (metroga, PRUga, er osti o`tish joylariga, tonellarga va
boshqa shu kabilarga) yashirinib olshingiz kerak. 
"Havo trevogasining otboyi" - bu signal bo`yicha odamlar pana joylarni tark
etiladi va o`zlarining ishlaridagi, uydagilardagi vazifalarini bajarishga kirishadi. 
"Radiatsion xavf" . Signal radiaktiv zararlanish xavfi tug`ilganda yoki u
aniqlanganda beriladi. Bunday signalda odamlar nafas olish organlarini himoya 
qilish vositalarini kiyib olishi kerak, o`zlari bilan oziq-ovqat, tibbiy himoya
vositalari, birinchi navbatda kerak bo`ladigan predmetlarini olishlari va yaqin 
oradagi pana joylarga yashirishlari kerak.
Agar odam sharoitiga qarab o`sha joyda qolishga majbur bo`lsa, u holda tezda 
o`ziga mumkin qadar sharoit yaratishi, ya`ni derazalar, eshiklarni berkitishi kerak.
Agar odamlar zararlangan maydonda bo`lib qolsalar, AI -dan birdaniga 6 tabletka, 
"tsistamin"ni iste`mol qilishi kerak. Pana joydan chiqish faqat Fuqaro muhofaza
yoki mahalliy organlar ruxsati va o`sha rayondan keyin qanday harakat qilish 
tartibi xaqida og`zaki xabar berishi bilan amalga oshiriladi.
"Ximiyaviy trevoga". Bu signal bo`yicha tezlik organlarining himoya 
vositalarini kiyib olish kerak. Himoya vositalari yo`q bo`lgan holatda qo`l ostida
bo`lgan vositalar (balonli plash, polietiliili nakvdkalar, rezinali yoki charmli 
etiklar, butiklar, qo`lqoplar) dan foydalanish kerak.
67

Ximiyaviy zararlanish xavfi tug`ilsa, tezda AI-2 dan "Taren"ni iste`mol qilish

kerak.

Bakteriologik zararlanish xavfi bakteriyaga qarshi vositalar 5

tabletka tetrotsiklin iste`mol qilish kerak. Ximiyaviy zararlanish uchog`idagi 
TM ishchilarning ko`rsatmasidan keyin yoki mustaqil ravishda shamol
yo`nalishining perpendikulyar tomoniga qarab chiqib ketish kerak. 

Download 189,37 Kb.