98
2.
Xolding tuzilmasi
qarorlar qabul qilish va «agentlar» harakatlari ustidan
nazorat qilish jarayonini imkon qadar markazlashgan tizimdan chiqarishni o`zida
namoyon etadi. Amalda «prinsipal» faqat moliyaviy oqimlarni va «agentlar»
faoliyatining moliyaviy natijalarini nazorat qilish vakolatini o`zida saqlab qoladi.
«Agentlar» barcha qarorlarni qabul qilishda chetda qoladi, foydani taqsimlash
to`g`risidagi qaror bundan mustasno. Boshqacha aytganda, «prinsipal» «agentlar»
faoliyatini
bevosita emas, balki «agentlar» musobaqasini tashkil etish orqali
nazorat qiladi.
Xolding tuzilmasi hatto bir firmaning bo`linmalari o`rtasida to`g`ridan
to`g`ri raqobatni ham istisno etmaydi. Ta’kidlash lozimki, xolding bo`linmalari
darajasida «prinsipal» (bir vaqtning o`zida firma rahbariyati uchun «agent»
hisoblangan bo`linma boshlig`i) va «agent» o`rtasidagi munosabatlarning unitar
xilini ham uchratish mumkin.
Multidivizional tuzilma.
XX asrning eng ahamiyatli tashkiliy-boshqaruv
innovatsiyasi bo`lib 20-yillarda Per Dyupon («Du Pont» rahbari) va Alfred Sloun
(«General Motors» rahbari) tomonidan multidivizional tuzilmaning tashkil etilishi
hisoblanadi.
Multidivizional tuzilma unitar va xolding tuzilmalarining o`ziga xos
sintezi
hisoblanadi. Haqiqatdan ham, unda (masalan, yangi mahsulot ishlab chiqarish
to`g`risida)
strategik
qarorlarni qabul qilishning markazlashtirish tamoyili saqlanib
qolgan
va ayni paytda
tezkor
nazorat va boshqaruv markazlashmagan. Shu tariqa
divizionlar («agentlar»)ning o`z moliyaviy xarajatini qoplash tamoyili ularga o`z
faoliyatidan olinadigan daromadlarda ishtirok etish imkonini beradi, lekin firma
rahbariyati («prinsipal») bunda firmaning maqsadlari va vazifalariga muvofiq
bo`linmalar foydasining bir qismini qayta taqsimlash huquqini saqlab qoladi.
Konglomeratlar va transmilliy kompaniyalar multidivizional tuzilma
tamoyillarini
amalda qo`llovchi korxonalarga misol bo`ladi.
4.
Aralash tuzilma,
agar bo`linmalardan biri huddi unitar korxonadagi kabi
firma rahbariyati tomonidan to`liq nazorat qilinsa, ikkinchi bo`linma xoldingdagi
kabi firma rahbariyatiga moliyaviy jihatdan qaram bo`lsa, uchinchi bo`linma esa
operatsion mustaqillikka ega bo`lib, multidivizional tuzilmadagi kabi o`z xarajatini
qoplash tamoyili asosida faoliyat ko`rsatgan taqdirda, yuzaga keladi.
Xoldingda rahbariyat ular faoliyatini strategik
nazorat
qilish bilan band bo`lmagan ko`plab bo`linmalardan iborat
firma.
