• 7.2. «Prinsipal-agent» muammolarini hal etish variantlari
  • O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»




    Download 0,7 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet76/101
    Sana28.05.2024
    Hajmi0,7 Mb.
    #255953
    1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   101
    Bog'liq
    institutsional iqtisodiyot 1 1 1

    «Prinsipal-agent» muammosi
    - «agent»ning «prinsipal»
    topshirig`i va ko`rsatmasini bajarishdagi nayrangi. Nayrang
    qilish axborot asimmetriyasi va «agent» faoliyati ustidan
    nazorat qilishning yuqori darajasi tufayli mumkin bo`ladi.
    Shunday qilib, tashkilotlarning faoliyat ko`rsatishi ajoyib axborotga ega
    bo`lish oqibati sifatida «agent»ning opportunistik xatti-harakat qilishi imkoniyatini
    tug`dirishi muqarrar. Shuning uchun «prinsipal-agent» muammosi ma’naviy xatar
    vaziyatida tez-tez uchraydigan holat hisoblanadi: «prinsipal» «tabiiy» xatarlardan
    sug`urtalovchi rolida, «agent» esa (sog`liq ahvoli, kutilayotgan daromadlar va h.k.
    haqidagi) muhim axborotni yashiruvchi sug`urtalanuvchi rolida ishtirok etadi. Eng
    muhim masala bu yerda «agent» tomonidan ishonchli axborotning tarqatilishiga
    ko`maklashuvchi yoki, aksincha, unga to`sqinlik qiluvchi
    rag`batlar
    tizimini barpo
    etishdan iborat. Bozorda ishonchli axborotning tarqatilishi raqobat bilan
    rag`batlantiriladi. Aksincha, «prinsipal» va «agent» munosabatlarining odatiy
    variantida axborot asimmetriyasi va opprtunizm istiqbollari «agent»ni «prinsipal»
    bilan nayrang qilishga undaydi.
    7.2. «Prinsipal-agent» muammolarini hal etish variantlari
    «Agent»ning opportunistik xatti-harakatini cheklashga yo`naltirilgan
    rag`batlar tizimini qidirish bilan optimal shartnoma nazariyasi, yoki, «prinsipal-
    agent» nazariyasi shug`ullanadi. Ko`pincha ushbu muammoni hal etishning
    quyidagi variantlari ko`rsatiladi.
    1.
    «Agentlar»
    raqobati
    .
    «Prinsipal-agent» muammosini hal etishning
    birinchi varianti agentlar o`rtasidagi raqobatni kuchaytirishni talab qiladi. Bunda
    odatiy shartnomadan farqli o`laroq «agent» tomonidan nafaqat «prinsipal»
    belgilagan (masalan, ishlab chiqarish) darajasiga erishilishi, balki qolgan
    «agentlar»ga
    nisbatan
    eng yuqori darajaga erishilishi (qo`shimcha ravishda)
    rag`batlantiriladi. «Agentlar» raqobati g`oyasi bir-birining harakatlari ustidan
    o`zaro nazorat qilish uchun «agentlar»ning o`zlaridan foydalanish imkonini beradi.
    Chunki, agar eng katta mukofot «prinsipal» tomonidan qo`yilgan vazifalarni hal
    etishda eng yaxshi nisbiy ko`rsatkichlarga erishgan «agent»ga tegsa, «agentlar»
    boshqalarning muvaffaqiyatlariga hasad bilan qaray boshlaydilar – atrofdagilarning
    muvaffaqiyati o`z muvaffaqiyatiga erishish imkoniyatlarining pasayishini
    anglatadi. Ikkinchi tomondan, boshqa «agentlar»ga nisbatan oshirilgan «g`olib»
    mukofoti unumdorlikni oshirishga nisbatan kuchli rag`bat hisoblanadi, chunki past
    ehtimolli yirik yutuq istiqboli yuqori ehtimolli yirik yutuqqa qaraganda kam
    jozibali (yutuqdan matematik kutish taxminan bir xil). «Quyi daraja
    menejerlarining shunday foydali o`rinni egallashga intilishini rag`batlantirishni
    hisobga olgan holda, yuqori daraja menejerlariga ular mehnatining yuqori
    mahsulotidan ortiq bo`lgan mukofotni to`lash samarali bo`lishi mumkin». Biroq
    raqobatilashish elementidan foydalanish o`z chegarasiga ega:


    95
    - faqat «g`olibning» mukofoti eng xatarli strategiyani tanlashni
    rag`batlantiradi: «agentlarni» «teskari tanlash» yuz beradi, uning natijasida eng
    xatarli strategiyalarni qo`llovchi «agentlar» qoladi;
    - «agent»ning «tabiiy» kutilmagan holatlar bilan bog`liq xatarga moyilligi
    darajasi chegaralangan;
    - «agentlar» o`rtasidagi raqobat ular o`rtasidagi munosabatlardagi ishonch
    elementlarini butunlay yo`qqa chiqaradi: «agentlar»ning birgalikdagi sa’y-
    harakatlarini talab qiluvchi vazifalar deyarli amalga oshirilmaydigan bo`lib qoladi.
    2.
    «Agent»ning qo`shma faoliyat natijalarida ishtirok etishi.
    Muammoni hal
    etishning ikkinchi varianti «agent» tomonidan qat’iy belgilanmagan, balki firma
    faoliyatining natijalariga bog`liq bo`lgan mukofotni to`lashni nazarda tutuvchi
    yollash haqidagi shartnomaning tuzilishidan iborat. Bunga, masalan, yollanma
    xodimlarning firmaning foydasida ishtirok etishining turli shakllari, shu jumladan
    aksiyadorlik korxonasining sarmoyasida ishtirok etish kiradi. AQShda ko`p
    yillardan buyon ESOP dasturi amal qilmoqda, unga ko`ra 10 foizdan ortiq sanoat
    korxonalarining xodimlari o`z korxonasi aksiyalarini xarid qilishda imtiyozlarga
    ega bo`lishadi. «Agentlar»ning firma faoliyatining natijalarida ishtirok etishining
    barcha xildagi sxemalari ichida mukfotning natijalarga

    Download 0,7 Mb.
    1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   ...   101




    Download 0,7 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

    Download 0,7 Mb.
    Pdf ko'rish