2. Xarakter haqida tushuncha
Ijtimoiy hayotda turmush kechirayotgan va faoliyat ko‘rsatayot-
gan har qanday shaxs o‘zining individual-psixologik xususiyatlari bi-
lan boshqa insonlardan ajralib turadi va bu farqlar uning xarakter xis-
latlarida o‘z ifodasini topadi. «Xarakter» tushunchasi yunoncha so‘z
bo‘lib, «charakter» – bosilgan tamg‘a yoki qiyofa, xislat degan ma’no-
ni anglatsa-da, lekin u psixologiyada torroq mazmunda qo‘llaniladi.
Xuddi shu boisdan, insonning barcha individual xususiyatlarini
xarakter xislati tarkibiga kiritib bo‘lmaydi, chunonchi, aqlning tiyrak-
ligi, topqirligi, xotiraning barqarorligi, ko‘rishning o‘tkirligi idrokning
tanlovchanligi singari individual-psixologik xususiyatlar bunga yorqin
misoldir.
Xarakter – shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan va
namoyon bo‘ladigan barqaror individual xususiyatlari bo‘lib, individ
uchun turli xulq-atvor usullarini yuzaga keltiradi.
Shaxs ba’zida o‘z xarakter xislatidan afsuslanadi, lekin boshqacha
harakatni amalga oshirishning uddasidan chiqmaydi. Xorijiy psixolog-
larning tasdiqlashicha, ayrim insonlar faoliyatida muvaffaqiyatsizlik-
dan xavfsirashga qaraganda, ular o‘z yutuqlarini yuksakroq qadrlaydi-
lar va yuqori baholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik ular uchun halokatli
hodisa emas, shuning uchun «tavakkalchilik»ka qo‘l urishda davom
etaveradilar. Boshqa toifadagi odamlar muvaffaqiyatsizlikdan cho‘-
chiydilar, o‘ta ehtiyotkor bo‘ladilar, qiyinchilikdan yuz o‘giradilar,
yengil ishga qo‘l urishni lozim topadilar.
Xarakter xislatlarining namoyon bo‘lishi bilan asab tizimi
qiyoslansa, u holda, birinchisining ro‘yobga chiqishi o‘zgacha fizio-
logik sharoitga asoslanishini ko‘rish mumkin. Sobiq sovet psi-
xologiyasida ta’kidlanishicha, asab tizimi umumiy turining zid
xususiyatlari psixologik jihatdan zid harakat usullariga mos tushadi.
B. M. Teplov, V. S. Merlin, Y. A. Klimovlarning tadqiqotlarida
o‘qish, sport va mehnat faoliyatlarida harakat usullarining individual
farqlari aniqlangan. Xuddi shu bois, xarakter xislatlari paydo bo‘lish-
85
ning o‘zgacha fiziologik sharoiti asab tizimi umumiy turining xusu-
siyatlari hisoblanadi.
Ma’lumki, asab tizimining umumiy turi temperamentning fiziolo-
gik asosi hamdir. Shuning uchun temperament turi xarakterning indi-
vidual o‘ziga xos xislatlarining ro‘yobga chiqishidagi muhim psixolo-
gik sharoitlardan biri bo‘lib hisoblanadi.
I. P. Pavlov tajribasining ko‘rsatishicha, muayyan tizimda tashqi
ta’sir hukm surganda, asab tizimi umumiy turining xususiyatlariga
taalluqli dinamik stereotipning shakllanishiga qulaylik vujudga keltiri-
shi yoki, aksincha, xalaqit berishi mumkin.
Shaxs xarakterining tuzilishi turli xususiyatlarning tasodifiy
yig‘indisidan iborat emas, balki o‘zaro bir-biriga bog‘liq, hatto tobe
yaxlit tizimdan tarkib topadi. Xarakter xislatlarining muayyan qismida
xabardor bo‘lish notanishlarni tashxis qilish imkoniyatini yaratadi.
Misol uchun, shaxsning shuhratparastligi ma’lum bo‘lsa, uning ichi
qoraligini taxmin qilish mumkin yoki inson kamtar, mo‘min, yuvosh
bo‘lsa, albatta, uning ko‘ngilchan ekanligini sezamiz.
Xarakterning tuzilish xususiyatlari jumlasiga faollik yoki xarakter
kuchi kiritiladi va shunga asosan insonlar kuchli hamda kuchsiz
xarakter turlariga ajratiladi. Shuningdek, xarakter tuzilishining xusu-
siyatlari tarkibiga uning barqarorlik va o‘zgaruvchanlik darajasi ham
kiritilgan.
Xarakterning barqarorligi ham, o‘zgaruvchanligi ham moslashish
faoliyatining zaruriy shartlaridan hisoblanadi. Shaxsning xarakter xu-
susiyatlari turlicha turmush sharoitlarida qarshilik qiluvchi vaziyat-
larga duch kelsa-da, uning xatti-harakatlarini boshqaradi. Shu boisdan
inson tashqi vaziyatga bog‘liq bo‘libgina qolmasdan, balki tashqi va-
ziyatni uning shaxsan o‘zi yaratadi, shuningdek maqsadga muvofiq-
lashtiradi.
Odatda psixik xususiyatlarning o‘zaro bog‘liq tizimi simptomo-
komplekslar (omillar) deyiladi (yunoncha symptoma – belgi, mos
tushish, «kompleks» esa lotinchada aloqa, majmua degan ma’noni
anglatadi). Qarama-qarshi simptomokomplekslar haqida mulohaza
yuritilsa, u holda, insonlarda bu tizim o‘ziga ishonish, o‘zidan
mag‘rurlanish, maqtanchoqlik, o‘zbilarmonlik, urushqoqlik, kekkayish
kabilar birikmasida yuzaga keladi.
86
Boshqa toifadagi shaxslar o‘zlarining kamtarinligi, ko‘ngilchan-
ligi, iltifotliligi, dilkashligi, rostgo‘yligi bilan ajralib turadilar. Vo-
qelikka shaxsning munosabati xarakter xislatlarining o‘zaro bir-biriga
bog‘liqligini bildiradi.
Shaxsning munosabatlarini aks ettiruvchi xarakter xislatlarini
to‘rtta tizimga ajratish qonuniy holatga aylangan:
1) jamoa (guruh)ga va ba’zi bir insonlarga nisbatan munosabatni
ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takab-
burlik va boshqalar;
2) mehnatga nisbatan munosabatlarni mujassamlashtiruvchi xusu-
siyatlar: mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, mas’uliyatlilik, ma-
s’uliyatsizlik kabilar;
3) narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyatlar:
ozodalik, ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo;
4) shaxsning o‘ziga nisbatan munosabatlarini ifodalovchi xislatlar:
izzat-nafslilik, shuhratparastlik, mag‘rurlik, takabburlik, dimog‘dorlik,
kamtarinlik, samimiylik va boshqalar.
Kishining xarakterini tashkil etuvchi bu individual xususiyatlar,
birinchi navbatda, irodaga va his-tuyg‘ularga, shuningdek ma’lum
ma’noda aqlga ham taalluqlidir.
Inson shaxsining xarakteri hamisha ko‘p qirralidir. Unda alohida
xususiyatlar yoki tomonlar ajratib ko‘rsatilishi mumkin, lekin ular bir-
biridan ajratilgan, alohida holda mavjud bo‘lmaydi, balki ma’lum
ma’noda xarakterning barqaror tuzilishini tashkil etgan holda o‘zaro
bog‘liq bo‘ladi. Xarakterning strukturaliligi uning ayrim xususiyatlari
o‘rtasidagi qonuniy bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi.
Bundan tashqari, shaxsning turmushdagi zaruriy sharoitlaridan bi-
ri xarakterning muayyan darajada plastikligidir. Xarakterning plastik-
ligi ikki xil ma’no kasb etadi. Xarakterning plastikligi uning barqaror-
ligi singari muhitga faol ta’sir o‘tkazishning shartlaridan biri
hisoblanadi. Amallari maqsadga muvofiq va foydali kechishi uchun
ular o‘zgaruvchan tashqi sharoitga moslashishlari lozim.
Xarakterning plastikligi, mustahkamligi uni shakllantirishning za-
ruriy sharti sanaladi. Xarakterning barqarorligi, plastikligi o‘ziga xos
individual xususiyatga ega bo‘lib, uning tuzilish xislati sifatida
mujassamlashadi. Xarakter xususiyatlarining kuchi va barqarorliligi
87
markaziy tizimga bog‘liqligiga binoan muayyan darajada shaxs muno-
sabatlarining mazmuni bilan belgilanadi.
Xarakterning tarkib topishida kishining tevarak atrofdagi muhitga
va o‘z-o‘ziga, hamda boshqa kishiga qanday munosabatda bo‘lishi
muhim hisoblanadi. Shu bilan birga, bu munosabatlar xarakterning
eng muhim xususiyatlarini tasniflash uchun asos bo‘ladi.
Xarakterning u yoki bu xususiyati miqdoriy ifodaliligi oxirgi
marraga yetib va normaning eng oxirgi chegarasiga borib qolganda,
xarakterning aksentuatsiyasi (ortiqcha urg‘u berilishi) deb ataladigan
vaziyat tug‘iladi.
Xarakterda urg‘u berishning (aksentuatsiyasi) quyidagi eng mu-
him turlari alohida ajratib ko‘rsatiladi:
introvert tur uchun odamovilik, muomalada va atrofdagilar bi-
lan aloqa o‘rnatishda qiynalish, o‘zi bilan o‘zi bo‘lib qolish xosdir;
ekstrovert turga his-hayajonga tamomila berilganlik, ba’zan
muomala va faoliyatning zarurligi va qimmatidan qat’i nazar, unga
intilish, ko‘p gapirish, qiziqishlarining doimiy emasligi, ba’zan maq-
tanchoqlik, yuzakilik, konformlilik xos;
boshqarib bo‘lmaydigan tur – bunga g‘ayri-tabiiylik, munoza-
ralilik, e’tirozlarga murosasizlik, ba’zan esa shubhalanib qarash xos.
Xarakterning tarkib topishi muayyan qonuniyatlar ta’sirida amal-
ga oshadi. Xarakterning har bir xislati shaxs munosabatlariga bog‘liq
bo‘lsa, ular, o‘z navbatida, ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi.
Nasliy xususiyatlari bir xil egizaklarda turlicha ijtimoiy muhitda har
xil xarakter xislatlari shakllanadi. Shu sababdan, ijtimoiy tuzumni
tavsiflovchi keng ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy tipik xusu-
siyatlarigina emas, balki xarakterning individual xususiyatlari (xislat-
lari) tarkib topishiga ham katta ta’sir o‘tkazadi.
Ijtimoiy munosabatlarga bevosita yoki bilvosita bog‘liq tarzda,
oilada, bolalar va mehnat jamoalarida xayrixohlik, o‘rtoqlik, o‘zaro
yordamlashish, hamkorlik yoki, aksincha, johillik, zolimlik, badjahllik
kabi shaxslararo munosabatlar tarkib topa boshlaydi. Oilaviy muhit,
undagi shaxslararo munosabatlar, farzandlarning miqdori, yoshidagi
farqi, nizoli vaziyatlar ko‘rinishi, ota-ona munosabatiga asoslangan
holda xarakterning o‘ziga xos belgilari shakllanadi. Bolalar bog‘chasi-
dagi, maktabdagi shaxslararo munosabatlar ham xarakterning maxsus
88
xislatlarini tarkib toptiradi. Mehnat jamoalarida, norasmiy guruhlarda
ham xarakter xususiyatlarida sezilarli o‘zgarishlar yuzaga keladi.
Ilk yoshlik davrida shakllangan xarakter xislatlari nihoyat daraja-
da barqaror bo‘lib, ularga ayrim o‘zgarishlar kiritish juda qiyin ke-
chadi. Xarakter xislatlarining chuqurligi, barqarorligi, doimiyligi ko‘p
jihatdan shaxs munosabatlarining onglilik darajasiga bog‘liq. Inson-
ning rostgo‘ylik, mehnatsevarlik xislatlari tasodifiy tarkib topmagan
bo‘lib, uning ongli qarashlariga, aqidalariga mos tushsa, u holda har
qanday qiyin holatlarda ham namoyon bo‘laveradi.
Shunday qilib, psixikaning individual sifat xususiyatlari shaxsning
ijtimoiy-tipik munosabatlari bilan qo‘shilgan taqdirdagina xarakter
xislatlarini belgilash, tavsiflash imkoniyati vujudga keladi.
Xuddi temperament kabi xarakter ham kishining fiziologik xusu-
siyatlariga va, avvalo, asab tizimi turiga bog‘liqdir. Chunki xarakter
bilan temperamentning o‘zaro munosabati ularning fiziologik asoslari
bilan belgilanadi. Xarakter xususiyatlarining tashqi jihatdan namoyon
bo‘lib, aynan shu tarzda muayyan vaqt mobaynida kechishi dinamik
| 