Qobiliyatning shakllanishi. Qobiliyatlar va iste’dodlarni shakl-
lantirish muammosi katta ijtimoiy va davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan
muammodir. Bunda hamma bolalardagi qobiliyatlarni har tomonlama
rivojlantirish vazifasi ayrim iste’dodli bolalardagi maxsus iste’dodlar-
ni rivojlantirish vazifasiga qarama-qarshi qo‘yilmaydi.
Shunday qilib, qobiliyatlar insonning hayotidagi eng muhim indi-
vidual-psixologik xususiyatlardan biri hisoblanadi. Qobiliyatlar tuzili-
shiga ko‘ra juda murakkab tizimni tashkil etadi. Huquqni muhofaza
qilish organlari xodimlarining faoliyatida qobiliyat asosiy o‘rinni
egallaydi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining indivi-
dual-psixologik xususiyatlari, ya’ni temperamenti, xarakteri, maxsus
va umumiy qobiliyatlari jinoyatchilikning oldini olishda va jinoyatchi-
larni qayta tarbiyalashda yetakchi o‘rinlardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Shunday qilib, psixologiyada xarakterning quyidagi tizimini e’ti-
rof etishimiz mumkin:
mehnat faoliyatida namoyon bo‘ladigan xarakterli xususiyatlar;
insonlarga nisbatan munosabatlarda namoyon bo‘ladigan xa-
rakterli xususiyatlar;
o‘z-o‘ziga munosabatga aloqador xarakterli xususiyatlar;
narsa va hodisalarga nisbatan munosabatlarda namoyon bo‘-
ladigan xususiyatlar.
Demak, individual-psixologik xususiyatlar shaxs ongli hayotining
ajralmas qismi, idroki, xotirasi va fikrlariga yo‘naltirilgan muhim
predmet ekan. Chunki aynan ular shaxsning turli faoliyatlarini amalga
oshirish va shularni bajarishdagi individual-psixologik xususiyatlariga
bevosita bog‘liqdir.
98
7-ma’ruza
FAOLIYAT PSIXOLOGIYASI
1. Faoliyatning tuzilishi haqida tushuncha.
2. Ko‘nikma va malakalar.
3. Faoliyatning asosiy turlari.
1. Faoliyatning tuzilishi haqida tushuncha
Milliy istiqlol mafkurasini yoshlar ongiga singdirish ta’lim-tar-
biyaning turli shakllari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun ta’lim
muassasalarida bolalar va talabalarning yoshiga mos ravishda, milliy
istiqlol mafkurasini singdirishning differensial pedagogik-psixologik
dasturini yaratish lozim. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalari
xalqimizning mustaqil taraqqiyot yo‘lidagi bosh g‘oyasidan kelib
chiqadi va o‘zining mazmun-mohiyati, falsafasi, jozibasi bilan uni
xalqimiz ongiga yanada chuqurroq singdirishga xizmat qiladi.
Mehnat jamoalari inson umrining asosiy qismi o‘tadigan, uning
tafakkuri, hayotga munosabati shakllanadigan ijtimoiy-ma’naviy mu-
hitdir. Ular kishida jamoa ruhi, mehnatsevarlik, omilkorlik, adolat
tushunchasi, mehr-oqibat tuyg‘ularini tarbiyalaydigan o‘ziga xos
maskan hisoblanadi.
Mehnat jamoalari turli millat va dinga mansub odamlarni do‘stlik
va hamjihatlik, o‘zaro manfaatdorlik asosida hamkorlik qilish, milliy
va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirishga o‘rgatadi. Bu esa,
o‘z navbatida, sog‘lom ma’naviy muhitni vujudga keltirishda muhim
omil vazifasini bajaradi.
Psixologiya fani uchun eng murakkab muammolar qatoriga uning
asosiy kategoriyalari bo‘lmish shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala,
ong tavsifi, ularning takomillashuv bosqichlari, xususiyatlari, aks
ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari va mexanizmlari
bo‘yicha aniq fikrlarni bildirish masalalari va vazifalari kiradi.
Shu munosabat bilan, umumiy psixologiya faniga kirish vazifasini
bajarsa, ikkinchi tomondan, tinglovchilarni, avvalo, shaxs psixolo-
giyasi, uning faoliyati va jamoadagi munosabati haqida, uni tadqiq
qilish metodlari to‘g‘risida, ong va psixika, asosiy psixik jarayonlar-
99
ning qonuniyatlari haqida tegishli bilimlardan xabardor etgan holda
ularni professional ishga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan
iborat aniq vazifani o‘z zimmasiga oladi.
Tirik mavjudotlarning atrofdagi olam bilan hayotiy ahamiyatga
molik bog‘lanishlar bo‘lishini ta’minlaydigan faoliyati ularga xos
yalpi xususiyat hisoblanadi. Faollik tirik mavjudotda «o‘z kuchi bilan
javob qilish» qobiliyatining borligidir.
Jonli mavjudotni muayyan tarzda va muayyan yo‘nalishda harakat
qilishga undaydigan ehtiyojlar uning faolligi manbai bo‘lib hisobla-
nadi. Ehtiyoj jonli mavjudotning hayot kechirishidagi aniq shart-
sharoitlarga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga
nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holatdir.
Kishining faolligi ehtiyojlarining qondirilishi jarayonida namoyon
bo‘ladi. Xuddi shu o‘rinda odam bilan hayvonning xatti-harakatlari
faolligi o‘rtasidagi tafovutlar ayon bo‘ladi. Hayvon o‘z ehtiyojlarining
obyektini egallab olish uchun faol intilishga da’vat etishi ehtimoli
borligini o‘zining tabiiy tuzilishiga ko‘ra bamisoli oldindan bilishi
tufayli faollik bilan harakat qiladi. Hayvonlar ehtiyojining qondirilish
jarayoni ularning muhitga yaxshiroq moslashuvini ta’minlaydi.
Odamning faolligi va faollikning manbai bo‘lgan insoniy
ehtiyojlari tamomila boshqacha manzara kasb etadi. Kishining ehtiyoji
uni tarbiyalash, ya’ni kishilik madaniyati olami bilan yaqinlashtirish
jarayonida shakllanadi.
Kishining o‘z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy taraqqiyot
bilan belgilanadigan faoliyat shaklini egallashning faol, muayyan
maqsadga yo‘naltirilgan jarayoni sifatida alohida ajralib turadi.
Ehtiyojlar qondirilishi jarayonida rivojlanib va o‘zgarib boradi.
Kishining ehtiyojlarini to‘liq qondirish uni har tomonlama rivojlan-
tirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
Kishining ehtiyojlari ham ijtimoiy, ham shaxsiy xususiyatga ega-
dir. Bu, birinchidan, hatto shunchaki tor ma’nodagi shaxsiy xususiyat-
ga ega bo‘lib tuyuladigan ehtiyojlarni qondirish uchun ham ijtimoiy
mehnat taqsimotining mahsulidan foydalanilishida o‘z ifodasini to-
padi. Ikkinchidan, kishi o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun mazkur ijti-
moiy muhitda tarixan tarkib topgan vositalar va usullardan foydala-
nadi hamda muayyan shart-sharoitlarga ehtiyoj sezadi. Nihoyat,
uchinchidan, kishining ko‘pgina ehtiyojlari uning tor ma’nodagi
100
shaxsiy talab-ehtiyojlaridan ko‘ra ko‘proq kishi o‘zi mansub bo‘lgan
va birgalikda mehnat qiladigan jamiyatning, jamoaning, guruhning
ehtiyojlarini ifodalaydi – jamoa ehtiyojlari kishining shaxsiy ehtiyoj-
lari tusini oladi.
Ehtiyojlar kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy va madaniy bo‘lishi mum-
kin. Tabiiy ehtiyojlarda kishining faollik kasb etayotgan faoliyati
uning hayoti va avlodining hayotini saqlash uchun zarur bo‘lgan shart-
sharoitlarga bo‘ysunganlikda ifodalanadi. Barcha odamlarda ovqatla-
nish, suv ichish, qarama-qarshi jinsning mavjud bo‘lishi, uxlash, so-
vuqdan va haddan ziyod issiqdan saqlanish kabilarga tabiiy ehtiyoj
bo‘ladi. Agar tabiiy ehtiyojlardan qaysi biri ma’lum darajada uzoq
vaqt davomida qondirilmasdan qolsa, odam muqarrar ravishda halok
bo‘ladi yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan mahrum bo‘ladi.
Madaniy ehtiyojlarda odamning aktiv faoliyati insoniyat mada-
niyatining mahsuliga bog‘liq ekanligi ifodalanadi. Uning ildizlari
butunlay kishilik tarixining sarhadlariga borib taqaladi. Turli iqtisodiy
va ijtimoiy tuzum sharoitida kishida uning tarbiyasiga va xulq-atvor-
ning keng yoyilgan hamda udum bo‘lgan odatlari va shakllarini
o‘zlashtirishiga bog‘liq turli madaniy ehtiyojlar tug‘iladi. Agar kishi-
ning madaniy ehtiyojlari qondirilmasa, u halok bo‘lmaydi, lekin
undagi odamiylik sifatlari jiddiy zararlanadi.
Ehtiyojlar o‘z predmetining xususiyatiga ko‘ra moddiy va ma’na-
viy bo‘lishi mumkin. Moddiy ehtiyojlarda kishining moddiy madani-
yat predmetlariga qaramligi (ovqatlanishga, kiyinishga, uy-joyga,
maishiy turmush ashyolariga va boshqa narsalarga ehtiyoj sezishi),
ma’naviy ehtiyojlarda esa ijtimoiy ong mahsuliga tobeligi ifodalanadi.
Ma’naviy ehtiyojlar ma’naviy madaniyatni yaratish va o‘zlashtirishda
o‘z aksini topadi.
Ma’naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog‘liqdir.
Ma’naviy ehtiyojlarni qondirish uchun moddiy ehtiyojlar predmeti
hisoblanmish moddiy narsalar (kitoblar, gazetalar, yozuv va nota
qog‘ozlari va shu kabilar) talab qilinishi, shubhasiz.
Ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatga undov-
chi va uning yo‘nalishini belgilovchi sabablar motivlar deyiladi. Unda
subyektning faolligi namoyon bo‘ladi.
Turli kasb egalari faoliyati motivlarini o‘rganishda motivlar xu-
susiyatini bilish va ularni o‘zgartirish muammosi ahamiyatga ega.
101
Shunday motivlardan biri turli xil faoliyat sohalarida muvaffaqiyatga
erishish motivi bo‘lib, bunday nazariyaning asoschilari amerikalik
olimlar D. Maklelland, D. Atkinson va nemis olimi Xekxauzenlar
hisoblanadi.
Ularning fikricha, odamda turli ishlarni bajarishni ta’minlovchi,
asosan ikki turdagi: muvaffaqiyatga erishish hamda muvaffaqiyatsiz-
|
