2. Ko‘nikma va malakalar
Har qanday harakatning tahlil etilgan jihatlarini tegishli tarzda
uning motor (harakat), sensor (emotsional) va markaziy qismlari deb
atash mumkin. Shunga muvofiq, ushbu qismlarning harakatini amalga
oshirish jarayonida bajariladigan vazifalarni ijro etish, nazorat qilish
va boshqarib turishda foydalanadigan yo‘l-yo‘riqlar ushbu faoliyat-
ning usullari deb ataladi.
Kishida maqsadga muvofiq tarzda sa’y-harakatlarni ijro etish va
boshqarishning aynan shu tarzda avtomatlashuvi malaka deb ataladi.
Malaka mashq qilish jarayonida ish-harakatlarni bajarishning avtomat-
lashgan usullari hisoblanadi.
Malakalar interferensatsiyasi (lotincha inter – orasida, ferens –
tarqatuvchi) deb avval hosil qilingan malakalarning keyinchalik bosh-
qa yangi malakalarning hosil bo‘lish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsati-
shi natijasida yangi malakalarning susayib qolishiga aytiladi.
Harakatning shu tarzda qisman avtomatlashuvi tufayli uning tuzi-
lishida ro‘y beradigan o‘zgarishlar quyidagilardan iboratdir:
104
1) sa’y-harakatlarning ijro etilish usullari o‘zgaradi. Bunga qadar
o‘z holicha yuz berib kelgan qator juz’iy sa’y-harakatlar yagona ja-
rayonga, tarkibga kiruvchi alohida sodda sa’y-harakatlar o‘rtasida
to‘siqlar va uzilishlar mavjud bo‘lmagan bitta murakkab sa’y-harakat-
ga qo‘shilib ketadi:
a) ortiqcha va keraksiz sa’y-harakatlar bartaraf etiladi;
b) mujassamlashuv yuz beradi;
2) harakatni sensor nazorat qilish usullari o‘zgaradi. Sa’y-harakat-
larning bajarilishini ko‘rish orqali nazorat qilish mushaklar yordamida
(kinistetik) nazorat bilan almashadi. Bunga tajribali mashinistkaning
harflarga qaramasdan yozishi, malakali chilangarning uskunaning
ustiga bolg‘a bilan urayotganda ko‘rish nazoratini ishga solmasligi
misol bo‘ladi:
a) maxsus sensor sintezlar hosil bo‘ladi;
b)
harakat natijalarini nazorat qilish uchun muhim bo‘lgan
mo‘ljallarni tez farqlash va ajratish qobiliyati rivojlanadi;
c) harakatni markazdan turib boshqarish usullari o‘zgartirib bori-
ladi. Diqqat harakat usullarini idrok etishdan xoli bo‘lib, u harakat-
ning, asosan, vaziyati va natijasiga qaratilgan bo‘ladi.
Ba’zi hisob-kitoblar, yechimlar va aqliy mehnat talab qiladigan
boshqa jarayonlar tez va birga qo‘shilgan holda amalga oshirila
boshlaydi. Jumladan, haydovchi dvigatelning ortiqcha kuch bilan ish-
layotganini uning tovushidanoq sezib, o‘ylab-netib o‘tirmasdan, uning
harakatini qanaqa tezlikka ko‘chirish kerakligini darhol tushunib
yetadi; operator asboblarning ko‘rsatkichlarini o‘qiboq, ularning ishla-
shida ro‘y berayotgan buzilishlarni va ularni bartaraf etish uchun ni-
malar qilish kerakligini fahmlaydi.
Navbatdagi sa’y-harakatlarga tayyorgarlik bundan oldingi sa’y-
harakatlar amalga oshirilayotgan paytdayoq yuz bera boshlaydiki,
natijada reaksiya uchun sarflanadigan vaqt keskin kamayadi. Qo‘llani-
lishi lozim bo‘lgan usullarning butun boshli zanjirini yoki turlarini ana
shu tarzda ong yordamida oldindan ko‘ra bilish antitsipatsiya deb
ataladi.
Kishi muayyan harakatni bajarishga urinib ko‘radi va uning nati-
jasini nazorat qilib turadi. Muvaffaqiyatli sa’y-harakatlar, o‘zini oqla-
gan usullar asta-sekin tanlanadi va mustahkamlanadi, o‘zini oqlama-
ganlari esa qo‘llanishdan chiqarilib, boshqalariga almashtiriladi.
105
Muayyan harakatlar yoki faoliyat turlarini o‘zlashtirish maqsadida
ularni anglagan tarzda hamda ongli ravishda nazorat qilishga va tu-
zatishga asoslangan holda ko‘p martalab takroran bajarish faoliyati
mashq deb ataladi.
Har qanday malaka ham kishi allaqachon egallab olgan malakalar
tizimida amal qiladi va tarkib topadi. Ularning biri yangi malakaning
tarkib topishiga va amal qilishiga yordam bersa, boshqalari xalaqit
beradi, uchinchi bir xili esa uni o‘zgartiradi va hokazo. Bunday hodisa
psixologiyada malakalarning o‘zaro ta’siri deb yuritiladi.
Har qanday xulq-atvor yangi sharoitlarda yoki yangi obyektlarga
nisbatan jarayonlarning ko‘chishi asosida tarkib topadi. Ko‘chish esa
shart-sharoitlar yoki narsalarning faoliyat maqsadlari uchun muhim
bo‘lgan belgilari bo‘yicha o‘xshashligiga tayanadi.
Bu o‘xshashlik anglanilgan va anglanilmagan bo‘lishi mumkin.
Faoliyat qanchalik murakkab, maqsadlar qanchalik uzoqroq vaqtga
mo‘ljallangan hamda ular obyektlarning qanchalik ko‘proq o‘zgartiri-
lishini talab qiladigan bo‘lsa, muvaffaqiyatli ko‘chishni ta’minlash
uchun zarur bo‘lgan oraliq aqliy faoliyat shunchalik keng tus oladi.
Lekin har qanday holda ham, bunday ko‘chish ko‘nikma, ya’ni
qo‘yilgan maqsadga muvofiq tarzda harakat usullarini tanlash va
amalga oshirish uchun mavjud bilimlar va malakalardan foydalanish
deb hisoblash mumkin.
Ko‘nikma faoliyat subyektning o‘zida mavjud bilimlar va malaka-
lar bilan maqsadga muvofiq boshqarilishi uchun zarur psixik va ama-
liy harakatlarning murakkab tizimi egallab olinishini ifodalaydi.
Ko‘nikmalarning tarkib topishi bilimlarda mujassamlashgan axbo-
rotni va narsalardan olinadigan axborotni qayta ishlash jarayonining,
ana shu axborotni aniqlash, uni harakat bilan taqqoslash va o‘zaro
bog‘lash jarayonining butun bir tizimining egallanishini bildiradi.
Bu xildagi shakllantirish, ya’ni ko‘nikmalarga o‘rgatish jarayoni
turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkinligini qayd qilib o‘tish za-
rur. Bu yo‘llarni bir-biridan farq qiluvchi ikkita holatga ajratish mum-
kin. Birinchi holatda o‘rganayotgan kishi zarur bilimga ega bo‘ladi.
Uning oldiga bu bilimlardan maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi
qo‘yiladi hamda kishining o‘zi sinab ko‘rish va xatolarga yo‘l qo‘yish
orqali tegishli mo‘ljal olgan, axborotni qayta ishlash va faoliyat
usullarini topgan holda uning yechimini izlaydi.
106
Garchi bu yo‘lning samaradorligi past bo‘lsa ham, bugungi kunda
u ta’lim jarayonida eng ko‘p qo‘llaniladigan yo‘l ekanligini qayd
qilamiz. Ikkinchi yo‘l shundan iboratki, ta’lim berayotgan kishi ting-
lovchining bilimlarini qo‘llash uchun zarur bo‘lgan psixik faoliyatni
boshqarib boradi.
Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga ko‘ra
ham farqlanadi. Masalan, shunday bo‘lishi mumkinki, ayrim harakat-
lar boshida har bir elementni jiddiy ravishda, alohida-alohida bajarili-
shi va bunga butun diqqat va ongning yo‘nalishini talab qiladi. Lekin
vaqt o‘tgach, bora-bora unda ongning ishtiroki kamayib, ko‘pgina
qismlar avtomatlashib boradi. Bu oddiy tilga o‘girilganda malaka
hosil bo‘ladi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat yozishga
o‘rganganmiz. Agar malakalarimiz qat’iy tarzda bizdagi bilimlarga ta-
yansa, faoliyatning maqsadi va talablariga ko‘ra harakatlarni muvaffa-
qiyatli bajarishni ta’minlasa, biz uni ko‘nikmalar deb ataymiz. Ko‘nik-
malar doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi.
Hayotda ko‘nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning
jismoniy va aqliy urinishlarimizni yengillashtiradi va o‘qishda, meh-
natda, sport sohasida va ijodiyotda muvaffaqiyatlarga erishishimizni
ta’minlaydi.
| 