alohida fan – pedagogika fani shug‘ullanadi. Biroq bunda psixologiya
fanining ham o‘rni salmoqlidir.
O‘quv faoliyati kishini ijtimoiy foydali faollik ko‘rsatishning har
xil turlari uchun zarur bilimlar, malakalar va ko‘nikmalar bilangina
qurollantirib qolmaydi.
U kishida shuningdek, o‘zidagi psixik jarayon-
larni idora qilish, o‘z xatti-harakatlari va operatsiyalarni tanlay bilish,
uyushtirish va yo‘naltira bilish malakalarini, bajarilayotgan vazifaga
mos keladigan ko‘nikmalar va tajribani ham shakllantiradi, o‘quv
faoliyati shu tariqa kishini mehnatga tayyorlaydi.
Mehnat muayyan ijtimoiy foydali yoki hech bo‘lmaganda jamiyat
iste’mol qiladigan moddiy yoki ma’naviy mahsulotni ishlab chiqarish-
ga yo‘naltirilgan faoliyat demakdir. Mehnat
kishining eng yetakchi va
asosiy faoliyatidir. Insoniyat agar mehnat qilishni to‘xtatsa, u (tur sifa-
tida) o‘z hayot-faoliyati tugatgan bo‘lar edi.
Shuning uchun ham mehnat faoliyatini kishining hayot kechirishi-
ni, boshqa turlar ustidan g‘alaba qozonishini hamda tabiat kuchlari va
moddalaridan foydalanishini ta’minlovchi o‘ziga xos turga oid xulq-
atvor deb hisoblash mumkin. Jamiyatda har qanday mahsulotning ish-
lab chiqarilishi,
ayni paytda, mehnat qilish, uning mahsulini taqsim-
lash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonida
odamlarning muayyan
munosabatlarini ro‘yobga chiqarish bo‘lib ham hisoblanadi.
Shu tariqa kishi mehnat jarayonida bajaradigan harakatlar biologik
ehtiyoj bilan emas, balki ilgari surilgan ishlab chiqarish maqsadi va bu
maqsadni ro‘yobga chiqarish jarayonida uning boshqa odamlarga
nisbatan munosabatlari bilan belgilanadi. Bunday harakatlarni bajarish
va boshqarish uchun axborotni qayta ishlashning oliy jarayonlaridan
foydalanish va, eng avvalo, tasavvur va tafakkurni ishga solish zarur.
Yuqorida biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o‘z-o‘zidan ro‘y
bermaydi. Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o‘zini qanday tuti-
shi, egallagan mavqei ham o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi.
Faoliyatning
amalga oshishi va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiya-
da «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari ishlatiladi. «Motivatsiya»
tushunchasi «motiv» tushunchasidan kengroq ma’no va mazmunga
ega.
Motivatsiya deb insonni faol faoliyatga undovchi sabablar maj-
muiga aytiladi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib be-
rish kerak bo‘lganda qo‘llaniladi, ya’ni: «Nega?», «Nima uchun?»,
111
«Nima maqsadda?», «Qanday manfaat yo‘lida?» degan savollarga ja-
vob qidirish motivatsiyani qidirishdir. Demak, u xulqning motivatsion
tasnifini yoritishga olib keladi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, faoliyat shaxsning shakl-
lanishida va komil inson bo‘lib yetishida asosiy manba bo‘lib hisobla-
nadi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining
faoliyatini ku-
zatadigan bo‘lsak, unda faoliyatning barcha mexanizmlari ishtirok eta-
di. Ayniqsa, ko‘nikma va malakalar juda katta ahamiyat kasb etadi.
Faoliyatning barcha turlari insonning tug‘ilganidan tortib to umrining
oxirigacha davom etib boradi va bir-birining o‘rnini doimo to‘ldirib
turadi.
Hozirgi jamiyatda mehnat taqsimoti tufayli kishi o‘zi uchun talab
qilingan barcha narsalarni faqat ishlab chiqarmaydigina emas, balki
birorta ham mahsulotni ishlab chiqarishda deyarli hech qachon boshi-
dan oxiriga qadar ishtirok etmaydi. Shuning uchun ham jamiyatda har
qanday mahsulotning ishlab chiqarilishi, ayni paytda, mehnat qilish,
uning mahsulini taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonida
odamlarning muayyan munosabatlarini ro‘yobga chiqarish bo‘lib ham
hisoblanadi.
O‘yin faoliyati davrida shaxsning qiziqishlari, dunyoqarashi, xoti-
rasi, fikrlashi, tafakkuri va boshqa bir qancha fazilatlari shakllanib bo-
radi. Ta’lim davrida esa inson o‘zining bilim va uquvlarini samarali
egallashga erishadi. Dunyoviy bilimlarning
nazariy va amaliy tomon-
lari bilan tanishib chiqadi. Dunyoqarashi va tafakkurini shakllantirib
boradi. Mehnat davrida esa muayyan mehnatning biron-bir turi bilan
mashg‘ul bo‘ladi. Bu davrda asosan ko‘nikma va malakalar, tajribalar
shakllanib, takomillashib boradi.
Shunday qilib, odamlarning amaliy ijtimoiy mehnat bilan kechadi-
gan turmushining o‘zi ular uchun buyumlarning yangi mohiyatlari va
ularga nisbatan yangi munosabatni yaratadi. Voqelikka nisbatan bun-
day munosabatda bo‘lish esa, ongning negizini tashkil etadi. U kishini
buyumlarga
nisbatan faoliyat subyektiga va odamlarga nisbatan esa
shaxsga aylantiradi.
U kishini tevarak atrofdagi olamning qulidan uning sohibi daraja-
siga ko‘taradi, kishiga bu olamni qayta o‘zgartirish va uzoqqa mo‘ljal-
langan maqsadlarga erishish uchun intilish imkonini beradi, kishining
xatti-harakatlarini ongli ravishda rejalashtirilgan faoliyatga va uning
yer kurrasida mavjudligini esa moslashgan holda hayot kechirishdan
ma’lum bir mazmun va yuksak maqsadga ega bo‘lgan faol hayot
kechirishga aylantiradi.
112
