3. Faoliyatning asosiy turlari
Kishi faoliyati ongli ravishda faollik sifatida uning ongi shakllana
va rivojlana borishi tufayli tarkib topadi va rivojlanadi. Uning o‘zi
ongning shakllanish va rivojlanish negizi, uning mohiyat manbai
bo‘lib xizmat qiladi.
Har qanday faoliyat real shart-sharoitlarda, turli usullarda va turli-
cha ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Qilinayotgan har bir harakat ma’-
lum predmetga qaratilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar
majmui sifatida tasavvur qilinadi. Predmetli harakatlar tashqi olamda-
gi predmetlar xususiyatlari va sifatini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘ladi.
Masalan, ma’ruzani konspekt qilayotgan tinglovchining predmetli ha-
rakati yozuvga qaratilgan bo‘lib, u avvalo o‘sha daftardagi yozuvlar
soni va sifatida o‘zgarishlar qilish orqali bilimlar zaxirasini boyitayot-
gan bo‘ladi.
107
Faoliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli harakatlarning aynan
nimalarga yo‘naltirilganligiga qarab, tashqi va ichki faoliyat farqlana-
di. Tashqi faoliyat shaxsni o‘rab turgan tashqi muhit va undagi narsa-
hodisalarni o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat bo‘lsa, ichki faoliyat, bi-
rinchi navbatda, aqliy faoliyat bo‘lib, u sof psixologik jarayonlarning
kechishidan kelib chiqadi.
Dastlab predmetli tashqi faoliyat ro‘y beradi, tajriba orttirilib bor-
gan sari, sekin-asta bu harakatlar ichki aqliy jarayonlarga aylanib bo-
radi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bo‘lsak, bola dastlabki
so‘zlarni qattiq tovush bilan tashqi nutqida ifoda etadi, keyinchalik
ichida o‘zicha gapirishni o‘rganib, o‘ylaydigan, mulohaza yuritadigan,
o‘z oldiga maqsad va rejalar qo‘yadigan bo‘lib boradi.
Har qanday sharoitda barcha harakatlar ham ichki psixologik, ham
tashqi muvofiqlik nuqtai nazardan ong tomonidan boshqarilib boradi.
Har qanday faoliyat tarkibida ham aqliy, ham jismoniy motor harakat-
lar mujassam bo‘ladi. Masalan, fikrlayotgan donishmandni kuzatgan-
misiz? Agar o‘ylanayotgan odamni ziyraklik bilan kuzatsangiz, undagi
yetakchi faoliyat aqliy bo‘lgani bilan uning peshonalari, ko‘zlari,
hattoki tana va qo‘l harakatlari juda muhim va jiddiy fikr xususida bir
to‘xtamga kelolmayotganidan yoki fikrni topib, bundan mamnuniyat
his qilayotganidan darak beradi.
Aqliy harakatlar shaxsning ongli tarzda, ichki psixologik mexa-
nizmlar vositasida amalga oshiradigan turli-tuman harakatlaridir.
Tajribada shu narsa isbotlanganki, bunday harakatlar doimo motor
harakatlarni ham o‘z ichiga oladi. Ular quyidagi ko‘rinishlarda bo‘li-
shi mumkin:
– perseptiv, ya’ni bular shunday harakatlarki, ularning oqibatida
atrofdagi predmetlar va hodisalar to‘g‘risida yaxlit obraz shakllanadi;
– mnemik faoliyat, narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga
aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda
saqlab turilishi bilan bog‘liq murakkab faoliyat turi;
– fikrlash faoliyati, aql, fahm-farosat vositasida turli muammolar,
masalalar va jumboqlarni yechishga qaratilgan faoliyat;
– imajitiv, faoliyat ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya vositasi-
da hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini
anglash va xayolda tiklashni taqozo etadi.
108
Faoliyat hamisha kishining boshqa odamlar bilan muayyan mu-
nosabatlari tizimida yuz beradi. U boshqa odamlarning yordami va
ishtirokini taqozo etadi, ya’ni birgalikdagi faoliyat xususiyatiga ega
bo‘ladi.
Faoliyatning asosan uch turi mavjud:
1) o‘yin;
2) ta’lim;
3) mehnat.
Hayotning birinchi yillaridayoq bolada faoliyatning oddiy shaklla-
rini o‘zlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlar tarkib topa boshlay-
di. Ulardan birinchisi o‘yin faoliyati hisoblanadi. Bola o‘z tajribasida
qurol – buyumlar bilan bir vaqtning o‘zida boshqa turdagi buyumlar –
o‘yinchoqlarga duch keladi. O‘yinchoqlarni ishlatishning insoniy usuli
– o‘yin, ya’ni ular yordamida allaqanday boshqa, haqiqiy buyumlar va
harakatlarni ifoda etish.
Katta yoshdagilar bolalarni o‘yinchoqlardan ana shu tarzda foyda-
lanishga o‘rgatadi. Ular bolaga qo‘g‘irchoqqa suv qanday ichirilishi,
uni qanday qilib tebratish kerakligi, sayr qildirishni, o‘yinchoq ayiq
bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib haydash ke-
rakligini ko‘rsatishadi va hokazo.
Lekin bolada o‘yinchoqqa nisbatan «haqiqiy» buyumning tasviri
sifatida munosabatning o‘zi o‘yin faoliyatiga faqat so‘z aralashuvi
munosabati bilan hosil bo‘ladi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘yin bolalarda ham o‘z faolligini
ro‘yobga chiqarish shakli, hayot kechirish va faoliyat ko‘rsatish shakli
bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda u funksional mamnunlik bilan
bog‘liqdir. Faollikka bo‘lgan ehtiyoj uning qo‘zg‘atuvchisi bo‘lsa,
taqlid qilish va tajriba esa manbai hisoblanadi. O‘yin faoliyatining
o‘ziga xos tub xususiyati ana shunda mujassamlashgandir. Uning
maqsadi o‘zining yordami tufayli muvaffaq bo‘linadigan amaliy na-
tijalarga erishishdan emas, balki amalga oshiriladigan «faoliyat» ning
o‘zidan iboratdir.
Shunday qilib, o‘yin bolani buyumlar va hodisalarning nutq ama-
liyotida mujassamlashgan mohiyatlarini o‘zlashtirib olishini va ushbu
mohiyatlarni ishlata bilishni mashq qildiradi. O‘yin bajarilayotgan ha-
rakatlarni aynan jarayon sifatida anglashini rivojlantiradi, bu jarayon-
larning o‘zini o‘zi idora qilish asosida bajarilishini o‘rgatadi, pirovar-
109
dida esa o‘zini aniq harakatlar subyekti sifatida idrok etishdan moyil
rolni bajaruvchi, ya’ni insoniy munosabatlar qiluvchi subyekt sifatida
idrok etish darajasiga qadar rivojlanganligini anglab yetishiga imkoni-
yat yaratadi.
Ta’lim insonning hayot mobaynidagi eng murakkab faoliyatlari-
dan biridir. Faoliyatning alohida turi bola hayotida sodir bo‘ladigan
vaqt ham yetib keladi. Bu maqsadi bevosita muayyan axborotlarni,
harakatlarni, xulq-atvor shakllarini o‘zlashtirishga qaratilgan faoliyat-
dir. Subyektning o‘rganishni o‘ziga maqsad qilib olgan bunday o‘ziga
xos faoliyati ta’lim deb ataladi. U quyidagilardan tarkib topadi:
– ideal va amaliy faoliyatning u yoki bu turini muvaffaqiyatli
tashkil etish uchun zarur bo‘lgan tashqi olamning ahamiyatli xossalari
xususidagi axborotlarning o‘zlashtirilishi (bu jarayonning mahsuli
bilimlardir);
– faoliyatning ana shu barcha turlari tarkib topadigan usullar va
jarayonlarning o‘zlashtirilishi (bu jarayon mahsuli malakadir);
– qo‘yilgan vazifa va ilgari surilgan maqsadga muvofiq keladigan
usullar va jarayonlarni to‘g‘ri tanlash hamda nazorat qilish uchun
ko‘rsatilgan axborotdan foydalanish yo‘llarining egallanishi (bu jara-
yon mahsuli ko‘nikmalar hosil qilinishidir).
Shunday qilib, ta’lim kishining harakatlari muayyan bilimlar, ma-
lakalar, ko‘nikmalarni o‘zlashtirib olishga qaratilgan ongli maqsad bi-
lan idora qilingan joydagina yuz beradi. Bundan ko‘rinib turibdiki,
ta’lim o‘ziga xos insoniy faoliyatdir.
Hayvonlarda faqatgina o‘rganish bo‘lishi mumkin. Lekin odamda
u faqat o‘z xatti-harakatlarini anglab yetilgan yuksak xayoliy maqsad-
ga (idealga) ko‘ra yo‘naltirish layoqatiga ega bo‘lgandagina ta’lim
faoliyati yuz berishi mumkin. Bunday layoqatning yetarli darajada
rivojlanishiga faqat olti-yetti yoshga chiqqan paytga kelib, faoliyat-
ning oldingi turlari – o‘yin, nutq, amaliy xulq-atvor va shu kabilar ne-
gizida shakllana borgan holda erishiladi.
O‘quv faoliyatini shakllantirishning eng birinchi sharti bolada
muayyan bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish uchun
| 