Kalit s
o‘
zlar
:Vokal, musiqa, tovush, diapazon, tovush xususiyatlari, ijro etish texnikasi,
ansambl; orkestr; musiqa maktabi, pedagog, talaba, xonanada.
Ta’lim berish jarayonida “Vokal asoslari” fani muhim o‘ringa ega,
chunki u kasb yuzasidan olinayotgan bilimga amaliy tushuncha bera
oladi
24
. Talabalarga vokal san’atini 4ta bosh tamoyilga asoslanadi:
1.Ta’limda
ketma
-
ketlik
va
uzluksizlik
tamoyili.
Bu
umumpedagogik tamoyil bo‘lib, u ta’lim jarayonida soddadan -
murakkabga asoslanadi. Uzluksizlik hamma narsada zarur-xonandaning
diapazonini kengaytirishda ham, mashqni murakkablashtirishda ham,
repertuar tanlashda, ruhiy kechinmada - lirikadan dramatik asarlarga (his -
tuyg‘ular cho‘qqisiga), repertuarni kuchaytirilishi ovozni yo‘qolishiga olib
boradi. Talabalar bilan mashg‘ulotlarda ovozning sifati, toblanishi,
tebranishi, uzoqqa yetishi haqida qayg‘urish kerak. Repertuarni
kuchaytirishga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
2. Badiiy - musiqa va vokal texnik tamoyillarining birligi. Xonandani
qoida bo‘yicha tarbiyalash uchun bir vaqtning o‘zida ikki muammoni hal
qilish talab qilinadi: ijro etish apparatini qurish - demak xonandani
professional ovozini hosil qilish va unda aytishni mashq qilish. Bu ikki
masala bir vaqtda bir - biriga bog‘liq holda amalga oshiriladi. Har qanday,
hattoki, eng sodda ko‘nikmani elementar ijro etish uchun avvalo, ovozga
ishlov berish, shundan so‘ng ijro mahoratini egallash kerak, deb o‘ylagan
katta xatoga yo‘l qo‘yadi. Busiz aktyor -xonandani tarbiyalash mumkin
24
N.Qahhorov Vokal asoslari T.2008
213
emas.
3.Alohida yondashuv tamoyili. Xonanda - bu o‘ziga xos musiqiy
asbob. Hammasi juda alohidalikni talab qiladi. O‘zgaruvsiz (dogmatik)
ko‘rsatmalar vokal pedagogikasiga zarar yetkazadi. har bir o‘quvchining
imkoniyat darajasi har xil bo‘ladi, chunki uning ovozini kuchi va
chidamliligi shaxsiy xarakteriga bog‘liq. Ayniqsa, uning ruhiy
xususiyatlarini bilish va ularga ahamiyat berish, ovozga ortiq ruhiy ta’sir
ko‘rsatmaslik kerak. O‘quvchi xarakteri hamma sohada mustaqil ravishda
ovozning mayinligida ham, kengligida ham, quvvati, chidamliligi, sifatida
hamda iste’dodli, serg‘ayrat, hayoli, irodali yoshlarda ochiq - oydin
namoyon bo‘ladi. Shu sababli darslarni yuqoridagilarni e’tiborga olgan
holda o‘tkazish kerak.
4. Muntazam mukammallikka erishish tamoyili. Bu tam oyil ohirgi 15
yildan beri ovoza qilingan. Agar o‘quvchi o‘z ustida m ustaqil ravishda
shug‘ullanmasa pedagog mashg‘ulotlarida bergan bilimining o‘quvchiga
foydasi bo‘lmaydi. Ta’limning so‘nggi jarayonlarida talabaning mustaqil
tayyorlanishiga alohida ahamiyat beriladi.
Tamoyil - bu asosiy g‘oya, uslub esa maqsadga erishish yo‘li. Vokal
pedagogikasida quyidagi uslublar mavjud:
1.Sozli.
2.Tajribaga asoslanish (emperik).
3.Bir markazga ega bo‘lish (konsentrik) - Glinka uslubi.
4.Primar tonli - nemis vokal maktabi.
Talabani ilk mashg‘ulotlarni tinglash jarayonida u bilan suhbat
o‘tkazish, musiqiy, xonandalik, ovoz imkoniyatlari va kamchiliklarini
tekshirib ko‘rish kerak. Ovozni avval diapazonning markaziy qismidan
boshlab, eng qulay unlilarga tayanib rivojlantirish zarur. Ilk
qadamlardanoq ovozning turini to‘g‘ri aniqlab olish zarur.
25
Ovozni bir
qator ko‘rsatmalarga ko‘ra klassifikatsiya qilish kerak. Ularga ovoz sifati,
tembri, diapazon, o‘tish notalari va primar tonlarning joylashuvi, tessiturani
ushlay olish qobiliyati kabi ko‘rsatkichlarni kiritish mumkin. Hammaga
ma’lumki, ovoz registrlar tuzilmasiga ega, ya’ni diapazonning ayrim
qismlarida va bir diapazondan boshqasiga o‘tish joylarida o‘zgaradi, sinadi
va xonanda bu joylardan ayrim noqulayliklarni his qiladi. Bu sinish yoki
o‘tish notalari to‘g‘ri o‘tkazilgan mashg‘ulotlar natijasida sezilmay o‘tadi.
Turlicha ovozlarning o‘tish tovushlari, turli balandlikda joylashgan.
Endi boshlayotgan o‘quvchilarning ovoz mashqlari murakkab
bo‘lmasligi lozim, chunki talabaning e’tibori ovoz hosil qilish texnikasiga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Mashqlarni ijro etishda aniq hujum, hamda sof
intonatsiya bilan kuylashni talab qilish lozim, Mazkur mashqlar musiqiy
fikrlar, musiqiy parcha, kuydan bo‘lak kabi jaranglashi kerak. Bu
25
Nurullayev F. G. – Vokal va zamonaviy musiqa. O`quv qo`llanma. Durdona nashriyoti 2020y.
214
mashqlarni ifodali qilib kuylashni birinchi darsdanoq talab etish zarur.
Bu umumiy musiqiy hisni rivojlantiradi, o‘quvchining qobiliyatini
o‘tkirlashtiradi
va
xonandalikning
elementlar
ko‘nikmalarini
shakllantiradi. O‘qituvchi talabani tinglab ko‘rgach, uning tovush hosil
qilishdagi kamchiliklari haqida aniq tasavvur hosil qilish va ularni bartaraf
qilishga ko‘maklashadigan mashqlar tanlashi kerak. Barcha o‘quvchilar
uchun asqotadigan mashqlar va vokal harakatlar mavjud, biroq, hamma
mashqlarni talabaning individual ovoz xususiyatlariga asoslanib tanlash
lozim. O‘qish jarayonida gammalar, intervallar, arpedjio, passajlar,
bezaklar, shuningdek, kuylash turlarining barcha xili: kantilena, filirovka,
harakat texnikasi va boshqalarni o‘zlashtirish zarur. Mashqlarni
murakkabligi asta-sekin kuchaytiriladigan tartibda berish kerak. Agar har
kuni to‘g‘ri tovush haqida hikoya qilib, ko‘rsatib turilmasa, turli vokal
qiyinchiliklarni bartaraf qilish ustida ishlanmasa, o‘quvchi ifodali kuylasa
ham vokal texnik tarafdan noto‘g‘ri kuylashi mumkin, bu esa asta-sekin
ovozning degradatsiyasiga olib keladi. Pedagogik materialini to‘g‘ri
tanlash - tarbiyaning yagona vositasi bo‘lmasligi lozim, u boshqa usullar
bilan hamohang bo‘lishi kerak. Faqatgina shu holdagina to‘g‘ri tanlangan
musiqiy-pedagogik uslub o‘zining qimmatli foydasini keltirishi mumkin. U
yoki bu mashq, vokaliz berar ekan, o‘qituvchi mashqdan talab qilinadigan
maqsadni tushuntiradi, texnik jihatidan nimalardan foydalanish
kerakligini, zarur natijaga erishish uchun nima qilish kerak, qanday
harakat, qanday usuldan foydalanish lozimligini hikoya qiladi. Bundan
tashqari, u asosan erishmoqchi bo‘lgan jarangni ko‘rsatib beradi va
foydalanish kerak bo‘lgan harakatlarni qo‘llaydi. Pedagog ham hikoya
qilib ta’lim beradi. Ovoz ustidagi ishning birinchi bosqichida, xonanda bor
diqqatini mushaklari holatining tovush xarakteri bilan bog‘lashga jamlashi
zarur. Ishning muvafaqqiyati faqatgina talabada muhim mushak hissi
ishlab
chiqilganda,
ya’ni
K.S.Stanislavskiyning
ta’biriga
ko‘ra
“murakkablik odatga aylanganida” ayon bo‘ladi. Aniq ko‘nikmalar paydo
bo‘lgandagina, ularni musiqa bilan bog‘lash kerak, mashhur asarlardan
interval hammada jumlalarni qulay tessiturada kuylatish zarur. Darslarni
qisman ovoz yo‘naltirish texnikasi, kuyning oddiy elementlari (intervallar,
gammalar) ustida ishlashga, qisman musiqiy asar ustidagi ishlashga bo‘lish
lozim. Кichik intervallar, gammalar - boshlash kerak bo‘lgan oddiy
mashqlardir. Mashqlar shunday tuzilishi kerakki, egallangan tovush,
kuylanayotgan intervalning yuqorigi tovushi bo‘lishi lozim. Quyi
tovushdan yuqorigi tovushga o‘tishda xonanda ovozida yuqorigi
tovushning “qisilishi”ni aniq eshitish mumkin, shuning uchun
artikulatsiyani mos ravishda qayta ko‘rish, ya’ni esnashni kerakli darajada
tashkillashga zarurat tug‘iladi. lntervalli mashqlarni “I” va “A” unlilarni
215
birlashtirgan holda, ko‘p marotaba o‘zgartirib, ijro usulini almashtirib
qo‘llash mumkin.
Xonanda ovoz ustida ishlash jarayonida faqatgina mexanik jihatidan
emas, balki ifodali qilib ijro etishi kerak mashqlar, intervallar, kuy
elementlari sifatida his qilish lozim. Mustaqil mashqlar paytida o‘qituvchi
bilan o‘rgangan mashqlar bilan bir qatorda o‘zi ham qulay intervalni
haqida unli tovushlar birikmasini izlab, kuylab ko‘rish maqsadga muvofiq.
Boshlang‘ich bosqichlardanoq musiqiy jumlalardan parchalar, qulay va
o‘zlashtirilgan intervallardan tuzilgan, ariya va romanslar fragmentlarini
berish kerak. Mazkur mashqlarni turli unli tovushlar birikmalarida
bajarish lozim. Talaba mashqlarni ijro etayotganida kuy qismlarini,
musiqiy asarlar jumlalarida esa - intervallar harakatini his qilishi kerak.
Xonandaga tanish bo‘lgan ariya yoki qo‘shiqlardan parchalarni mashq
sifatida berish mumkin. Ularda talaba egallab olingan elementlarni eshita
olish va ko‘nikmalarni qo‘llay bilish zarur. Demak, har bir asarni, har bir
kuyni avval o‘ziga xos vokalizga aylantirib, unga tayangan holda tovush
hosil
qilish
usulini
mustahkamlab
olishi
darkor.
Kuylashni
o‘rganayotganda ovozning kuchi undan erkin foydalanishga to‘sqinlik
qilishi mumkinligini unutmaslik kerak. To‘g‘ri jaranglash yo‘llariga mos
usullarni tanlab, o‘quvchi o‘z ovozini “o‘stirib” boradi kuch bilan
“haydab” chiqarmaydi. Lampertining maslahatiga ko‘ra ovoz tarbiyasining
ilk bosqichlarida talaba “Ko‘proq ovoz bilan emas, aql bilan ta’lim olishi
kerak, chunki ovozni charchatib qo‘ygach, hech qanday vositalar bilan
yaxshi holatga qaytarolmaydi”. Aniq mushak xotirasini shakllanishi
xonandaga ovozini uzoq vaqt saqlab qolishga ko‘mak beradi.
To‘g‘ri tanlangan badiiy asarlar xonanda tarbiyasidagi asosiy
vositalar hisoblanadi. Matnli kichik asarlar endi boshlayotgan
xonandalarga beriladi. Eng sodda qo‘shiqchilik ko‘nikmalarini egallash,
kelajakda talabaga beriladigan matnli asarlar masalasini hal qiladigan
talablardandir. Ilk bosqichda asosan qadimiy klassiklar: Monteverdi,
Skarlatti, Kaldara, Gendel, Karissimi, Chesti, Tenalya, Bonanchini, Vivaldi
va boshqalarning yengil asarlari tanlanadi. XVII - XVIII asr qadimiy italyan
ariyalari boshlovchi xonandalar bilan mashqlarda g‘oyat foydalidir, chunki
ko‘p hollarda qulay, 1,5 oktavadan oshmaydigan ishchi diapazonda, aniq
va sof shaklda, musiqiy matnning ulug‘vor artikulyatsiyasi asosida, to‘g‘ri
tovush hosil qilish va tovush yo‘naltirishni shakllanishiga muhim zamin
yaratadi. Mazkur ariyalarni dasturga kiritib, pedagog bir qator muhim
pedagogik masalalarni yechish mumkin, chunki yorqin badiiy mazmun,
qulay katta bo‘lmagan ovoz diapazoniga ega bo‘lib, ular sodda va tabiiy
kuy va aniq shaklga ega. Qadimiy kompozitorlarning asarlari italyan tilida
ijro etiladi, bu esa ta’limning ilk bosqichida g‘oyat foydalidir, chunki
kuylash
jarayonida
ovoz
apparatining
odatiy
ko‘nikmalaridan
216
chalg‘itishga ko‘mak beradi. Italyan tilining xonandalik uchun qulayligi
barchaga ma’lum: u ovozni, fonatsiyani optimal darajasida sozlaydi.
Ovozlarni rivojlantiruvchi asarlardagi qulaylik va kuychanlik ovoz
apparatining qo‘shiqchilik imkoniyatlarini qo‘llagan holda ta’lim
jarayonini maksimal darajada faollashtirishga zamin yaratadi. Buning
uchun qadimiy italyan ariyalari ustida ishlashda belkantoning uslubiy
prinsiplariga tayanish muhim, uning uchun eng asosiy ko‘krak nafasi,
ko‘krak va bosh registrlarini tabiiy holda qo‘llash, unli hamda
undoshlarning aniq talaffuzidir. Yumshoq hujum va yumshoq tovushda
qo‘llash. Bularning hammasini qo‘shganda vokal musiqasini egallashda
samarali natijalarga erishishda qo‘l keladi, qisqa muddat ichida xormeyster
talabalarda “inson ovozini qayta ishlash” kabi murakkab ishda sezilarli
muvafaqqiyatlarga olib keladi, ular kasbining o‘ziga xosligidan kelib
chiqqan holda qo‘shiqchilik nafasi, to‘g‘ri go‘zal tovush hosil qilish, tovush
olib borishdagi muammolarga duch kelishadi. Bosqich yakunida, ovozni
mustahkam va erkin ishlata olish va turli vokal usullarini talab qiluvchi
bunday qiziqarli asarlarni o‘rganish jarayonida xonandaning mukammal
ta’minlanganligi, ovoz olib borishdagi yuqori darajada erkinlik, tovush va
tovush hosil qilishning “cholg‘ulashtirish” usullaridan foydalana olish
haqidagi ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi. Biroq ovoz apparatini
tashkillashdagi bunday murakkab yo‘lni “belkanto” uslubi boshida
yozilgan sodda asarlar bilan zabt eta boshlash kerak.
Talabalar bilan ishning ilk bosqichlarida ijro etishi tavsiya qilinadigan
birinchi qator ariyalari. Mazkur vokal musiqasi bizning tasavvurimizga
ko‘ra nisbatan qisqa vaqt ichida yigitlar va qizlarni (asosan o‘rtacha
ko‘rsatkichlarga ega) akademik qo‘shiqchilik maktabi deb nomlanuvchi
asoslariga o‘rgatishning eng samarali, maqsadga muvofiq o‘quv materiali
bo‘lib xizmat qiladi.
|
