O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat pedagogika instituti

209 
BO‘LAJAK MUSIQA O‘QITUVCHILARIGA O‘ZBEK 
MUMTOZ ASHULALARINI O‘RGATISHNING METODIK 
IMKONIYATLARI 
Axrorov Jamshed Rustamovich 
O‘zbekiston-Finlandiya 
pedagogika 
instituti 
“Musiqa ta’lim va san’at” yo‘nalishi magistri 
Annotatsiya. 
Maqolada oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan bo‘lajak musiqa 
o‘qituvchilarini yuksak ma’naviyatli, intelektual jihatdan yuqori darajaga ega, milliy qadriyatlar 
va an’analarimizdan xabardor holda tarbiyalashning mazmuni va buning pirovardida milliy 
o‘zlikni anglash, manaviy-ma’daniy merosimizni o‘rganish va uni jamiyat hayotiga tadbiq qilish 
yuqori samaradorligini namoyon etishi va talaba-yoshlarga o‘zbek mumtoz musiqasi 
namunalarini o‘rgatishda yangi pedogogik metodlar orqali o‘qitish uslubini takomillashtirish 
keng bayon etilgan. 
Kalit s
o‘
zlar: 
talabalar, o‘zbek mumtoz ashulalar, metodik imkoniyatlar, oliy ta’lim 
muassasalari, pedagogik faoliyat, musiqa o‘qituvchisi, musiqiy amaliy va nazariy bilimlar.
 
Musiqa san’ati orqali tarbiyalash, nafosat tarbiyasining asosiy va 
murakkab qirralaridan biri hisoblanib, insonni atrofdagi go‘zal narsalarni 
to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. Musiqa inson ruhiyatiga 
kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, uni go‘zallik olamiga olib 
kiradi va axloqiy g‘oyaviy tarbiyalashning muhim vositalaridan biri 
hisoblanadi. Shuning uchun aytish mumkinki, musiqa insonni yuksak did 
bilan qurollantiradi va unga ma’naviy ozuqa beradi. Bu jarayonni samarali 
tashkil etishda albatta, musiqa o‘qituvchilarning roli juda katta. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 17-
noyabrda “Milliy mumtoz musiqamiz hisoblanmish, maqom san’atini 
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”
23
gi qarori tufayli 
maqomchilik san’ati orqali
 
madaniyatimizni har tomonlama rivojlantirish, 
xalqimiz, avvalo, yosh avlodimizni yuksak insoniy tuyg‘ular ruhida 
tarbiyalash, uning estetik didi va tafakkurini shakllantirish
 
uchun maqom 
san’ati ustida ilmy-izlanishlar olib borish, uni keng jamoatchilikga targ‘ib 
qilish, yoshlarga uning tub mohiyatini anglash va foydalanishni o‘rgatish 
vazifa qilib qo‘yilgan. Shuning uchun mamlakatimizda talaba-yoshlarning 
musiqiy dunyoqarashi va madaniy saviyasini yuksaltirish, mumtoz 
musiqa san’ati orqali o‘sib kelayotgan yosh avlodni yetuk shaxs etib 
tarbiyalash masalasi davlat dasturi sifatida ko‘rilmoqda.
 
Mumtoz musiqamiz keng tarmoqli va har biri o‘zining mazmun 
mohiyatga ega ekanligi, tuzilish qonuniyatlari va turli ijro uslublaridan 
iborat. Mumtoz musiqamiz turli qismlarga bo‘lingan lekin ular orasida, 
ashulachilik janri o‘zining ko‘p tarmoqli va keng mazmun mohiyatga ega 
23
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Qarori, 17.11.2017 yildagi PQ-3391-son. 

210 
ekanligi, tuzilish qonuniyatlari va turli ijro uslublari bilan ajralib turadi. 
Mumtoz ashulachiligimizning eng yirik tarmoqi bu maqomlardir. 
Maqomlar O‘zbekistonninig uch vohasida mavjud bo‘lib, Buxoroda 
“Shashmaqom”, Xorazmda “Xorazm maqomlari”, Farg‘ona vodiysida 
“Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari” deb yuritiladi. Bundan tashqari, 
maqomlar yo‘llarida yaratilgan, shaklan va ijroviy xususiyatlari doirasi 
maqomlarga xos bolgan bastakorlar ijodiga mansub ashulalar, Suvoralar 
va Katta ashulalar mavjuddir. Maqomlarni ijro etish uchun maxsus 
tayyorgarlik, bilim va albatta keng diapazonli ovozga ega bo‘lish lozimdir. 
Maqomlar, odatda bir necha yillar davomida hamda ustoz-shogird 
qabilidagi ta’lim asosida o‘zlashtirilib, o‘rgatib kelinmoqda [4,12b]. Bu 
jarayonni o‘rgatishda kirishidan oldin eng avvalambor maqom nima 
ekanligini haqida tushunchaga ega bo‘lish lozim. Maqom atamasi arabcha 
so‘z bo‘lib “istiqomat o‘rin”, “turar joy’” ma’nolarda keladi. Musiqada esa 
maqom “tovush parda” degan ma’noni anglatadi. Ya’ni musiqa 
cholg‘ularida kuy va ashulalarda tashkil etadigan tovushlarning 
joylashadigan o‘rni pardalardir.
Maqom – ma’lum lad asosiga mos keladigan va muayyan 
pardalardan boshlanadigan kuy va ashulalar majmuasidir. Hozirgi kunga 
qadar maqom kuy va ashula yo‘llari turkumi ma’nosini ifodalab kelmoqda.
Ko‘rinib turibdiki, bu musiqiy boyligimiz orqali insonning dunyo 
qarashini boyitish va ma’naviy yuksalishida o‘rni kattaligi yaqqol 
ma’lumdir. Shu sabab bugungi kunda mumtoz musiqamizni o‘rganish 
tadbiq qilish, foydalanish, asrash va uni kelgusi avlodga yetkazish bo‘lajak 
musiqa o‘qituvchilarning zimmasidagi vazifadir. Bugungi kunda oliy 
ta’lim muasasalari musiqa ta’limi yo‘nalishlarida an’anaviy xonandalik 
darsi orqali talaba-yoshlarga o‘zbek mumtoz musiqa san’atining boy 
tarmoqlaridan biri hisoblangan ashulachilik janri o‘rgatib kelinmoqda. 
O‘quv reja ta’lim yo‘nalishi: 60111300- Musiqa ta’limi AIM1004 An’anaviy 
xonandalik umuniy yuklama hajmi 120, jami auditoriya soati 60, ma’ruza 
14 soat, amaliy 46 soat. Mazkur fan 4-smestrda o‘tiladi. Ushbu fan orqali 
ashulachilik janrining shakllanib chiqish tarixini, uning tuzilish tarkibi, 
nazariyasi masalalari va ijrochilik uslublari haqida bilim beriladi. Albatta 
bu dars mashg‘ulotida o‘qituvchi va talabalarda yetarli kamchiliklar ko‘zga 
tashlanmoqda va shundan kelib chiqib quyidagi takliflarni kiritishni 
maqsadga muvofiq deb bildik. Bu jarayonni tashkil etishda o‘qituvchi 
talabalarga eng avallo quyidagi o‘quv-tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish 
talab qilinadi. Bunda darslikni o‘rgatishdan oldin, birinchi navbatda har bir 
talabaning musiqiy nazariy bilimlari, eshitish qobilyati va ijrochilik 
salohiyatini tekshirish lozim bo‘ladi va shulardan kelib chiqqan holda 
talabalarga an’anaviy xonandalik malakalarini shakllantirish haqida saboq 
berish lozim. Shulardan so‘ng qilinishi kerak bo‘lgan birinchi vazifalar 
sifatida bular: nafas olish, tovush chiqarish, vokal ovoz hosil qilish, nafasni 

211 
tejamli sarflash, uni qanday olish, qanday sarflash (tovush hujumi), 
musiqiy eshituv (tovushni o‘z balandligida eshitish, his qilish), sof 
intonatsiya (tovushni o‘z balandligida kuylash), diksiya (sof talaffuz), 
artikulyatsiya (ovoz apparatini to‘g‘ri ishlata bilish), ansambillik 
(jo‘rnavozlikda kuylashga erishish), soz (musiqa tonalligiga, o‘qituvchi 
ovoziga sozlanish), notaga qarab kuylash (varaqdan o‘qish), ohang matnini 
“solfedjiolash”, dinamik belgilarga rioya qilib kuylash kabi ko‘nikma va 
malakalarini egallashni talabalar o‘z ichiga olishi lozim. Talabalarda ashula 
ijrochilik malakalarini shakllantirish uzoq va uzluksiz, tizimli yo‘lga 
qo‘yilgan o‘quv va ijodiy jarayonni talab qiladi. Hozirgi kunda mazkur 
darslikga ajratilgan o‘quv reja soatlarining cheklanganligi ushbu jarayonda 
yetarli natijaga erishishning qiyinlashishiga olib kelmoqda. Chunki bir, ikki 
soatlik dars orqali ko‘zlanayotgan natijaga erishish mushkul hisoblanadi. 
Shu jumladan Mazkur jarayonning samarali amalga oshirilishda 
o‘qituvchidan ham bir qator ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishi talab 
qilinadi. Xususan: 
- ovozlarni sozlay olish va ularning turlari haqida tushunchaga ega 
bo‘lish; 
- mumtoz ashulalarning tub mohiyatini chuqur anglay olishi; 
- shuningdek, ijro etiluvchi ashulalardan namuna ko‘rsatish asosida 
ijro etib berish va tahlil qilish nota misoli orqali; 
-ularning ijro etish usullari xususida o‘quvchilarga uslubiy yo‘l – 
yo‘riq ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lishlari maqsadga muvofiqdir.
Aytib o‘tilgan takliflar orqali jarayonni amalga oshirish kelajakda 
bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarda ham o‘zbek mumtoz ashulachiligi haqida 
bilim va ko‘nikmalarining oshishiga olib keladi va mazkur ko‘nikmalar 
orqali umumta’lim maktablarda bo‘lajak musiqa o‘qituvchilar o‘zbek 
mumtoz ashulachiligi namunalarni tanishtirish va amaliyotda qo‘llash 
samaradorligni olib keladi va o‘sib kelayotgan yosh-avlodni milliy g‘oya va 
mafkura ruhida tarbiyalashda benazir hissa qo‘shadi. An’anaviy 
xonandalik malakalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonining 
yangi metodik asoslarini ishlab chiqish va amaliyotga keng tadbiq etish 
dolzarb vazifa qilib qo‘yilgan. 

Download 5,14 Mb.