54
u ideal yorug’lik zatvori bo’lib xizmat qilishi mumkin. (ovoz yozishda, ovoz
eshittirishda, tez fotografiyada va kinoda yorug’lik tarqalishini o’rganishda va
hakazolarda). Bundan tashqari optik lokasiyada,
optik telefonda, mashinalar
faralariga qutblagich qo’yib, qarama-qarshi yo’nalishda kelayotgan avtomabil
chiroqlarini o’zaro perpendikulyar tekislikda qutblash mumkin. Natijada
haydovchilar ko’zi qamashmaydi.
Magnit maydoni ta’sirida qutblanish tekisligining buralishini Faradey
aniqladi va unga Faradey effekti deyiladi. Bu esa optik va magnit hodisalar bog’liq
ekanini ko’rsatuvchi dalildir.
Keyingi yillarda yorug’likni qutblash
uchun qutblagichlar keng
ishlatilmoqda. Qutblagich qalinligi 0,1 mm ga yaqin bo’lgan shaffof polimer
plyonka bo’lib, unda ko’plab mayda sun’iy kristalchalar – qutblovchilar, masalan,
gerappatit kristalchalari (yod ximin sulfati) bo’ladi. Gerappatit barcha
kristalchalarining optik o’qlari qutblagich (polyaroid)ni tayyorlashda bir
yo’nalishda orentirlanadi. Qutblagich plyonkasi unchalik qimmat emas, juda
elastik,
yuzi katta, ko’rinuvchi yorug’likning barcha to’lqin uzunliklarini deyarli
birday (juda oz) yutadi.
Quyosh nuridan fotosintezda foydalanilishi ma’lum, lekin tushayotgan
quyosh nurining atiga 5% ni bevosita fotosintezga sarflanadi (bahorgi bug’doy
uchun 3,26%, kartoshka uchun 3,02%, makkajuxori uchun 2,35 va h.k).
O’simliklarning organik massasi fotosintez jarayonida to’planadi, shuning uchun
q/x ekinlarining hosildorligini oshirish uchun quyosh energiyasidan foydalanish
koeffisentini oshirish zarur. Buning uchun sun’iy yorug’lik berish kerak.
Bunda
o’simliklar karbonat angidrid bilan boyib ildizdan suyuq ozuqa berilgani holda
sun’iy ravishda qo’shimcha yoritiladi. Yorug’lik teri qatlamiga ham ta’sir qiladi.
Ko’rinadigan va infroqizil nurlar asosan terining sirtini qizdiradi. Ultrabinafsha
nurlar tashqi qatlamda fotokimiyaviy reaksiyani vujudga keltiradi, buning
natijasida qo’ng’ir pingment hosil bo’ladi (kuyish), bu pingment melanin deyiladi
va ultrbinafsha
nurlarni kuchli yutib, organizmni ularning haddan tashqari
ta’siridan saqlaydi. Ultrabinafsha nurlarning kuchsiz (normal) ta’siri organizmga
foydali ta’sir ko’rsatadi, u yuqumli kasalliklarga qarshilik ko’rsatadi va modda
almashinuvini yaxshilaydi.
Odam, hayvon va o’simliklar uchun yorug’lik zarurdir,
uning etmasligi
organizmning normal faoliyatini buzadi. 0,28 mkm dan qisqa to’lqinli
ultrabinafsha nurlar kuchli baktrisid ta’sirga ega. Bundan binolarning havosini
tozalash, sutni stirlizasiya qilish va h.k larda ishlatiladi. Bu nur kvars lampalar
yordamida hosil qilinadi. Yerga etib keladigan quyosh nurlarida 0,29 mkm dan
qisqa to’lqinli nurlar bo’lmaydi, chunki bu nurlarni atmosferaning yuqori
qatlamlari (12-50 km) ozan batamom yutib qoladi.
Infroqizil nurlar ilonlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Ilonlarda ko’rish,
eshitish hid bilish zaif, lekin infraqizil nurlarni o’tkir qabul qiladi. Ilonning boshida
ko’zlari bilan burun orasida ikkita chuqurcha bo’lib, ularda o’ziga xos
«termolakatorlar» - infroqizil nurlarga sezgir organlar bo’ladi. Bu yordamida turli
mayda qushlar va hayvonlardan kelayotgan zaif issiqlik
nurlanishlarni ham tutib
55
oladi va ularning turgan joylarini aniqlaydi. Shuning uchun qorong’ida ham ilon
o’z o’ljasiga aniq tashalanadi. 1 yilda quyosh nuri ta’sirida 450 milliard tonna
organik modda hosil bo’ladi.
Elektronmagnit nurlanish eletr zaryadlarining xususan moddaning atomlari
va molekulalari tarkibiga kiruvchi zaryadlarning tebranishi sabali bo’ladi. Masalan,
molekulalar va atomlarning tebranma va aylanma harakati infroqizil nurlanishni,
atomda elektronlarning muayyan ko’chishlari, ko’rinadigan va infroqizil
nurlanishni, erkin elektronlarning tormozlanishi esa rentgen nurlanishni va h.k
larni vujudga keltiradi.
Tabiatda elektromagnit nurlanishning eng keng
tarqalgan turi issiqlik
nurlanishidir. Bu nurlanish moddaning atomlari va molekulalarining issiqlik
harakati energiyasi hisobiga, ya’ni modda ichki energiyasi hisobiga bajariladi va
shuning uchun nurlanayotgan jismning sovushiga olib keladi. Issiqlik nurlanish
absolyut noldan boshqa har qanday temperaturada bo’ladi va tutash spektrga ega.
Har qanday jism nur chiqarish bilan nur ham yutadi. Shu sabali issiqlik muvozanati
o’rinlidir.
Jismning
