52
O nurning tebranishi asosiy o’qqa perpendikulyar bo’lsa, e nurning
tebranishi shu o’qda yotadi.
0
0
n
C
V
- o’q bo’ylab ikkalasi bir xil
.
Musbat kristall manfiy kristall
Musbat va manfiy kristallar. n
o
– oddiy nur uchun sindirish ko’rsatkichi
n
o
– oddiy nur uchun sindirish ko’rsatkichi.
Island shpati uchun n
o
=1,6504
n
e
= 1,4864.
Bularda e va o nurlar bir-biridan juda kamga uzoqlashadi, shu sababli
ulardan qutblagichlar sifatida foydalanilmaydi. Bulardan
maxsus polyrizasion
prizmalar tayyorlanadi. Eng ko’p tarqalgani Nikol prizmasidir. Ikkita Island shpati
kesib kanada balzami bilan kleylanadi.(n = 1,55).
Nikol prizmasida nurning yo’li.
O nur yutiladi. Kvarsda bir marta unga tushgan tekis qutblangan nurning
qutblanish tekisligi buraladi
Bunday moddalarg
optik aktiv moddalar
deyiladi.
Agar A va P orasiga kvars plastinka qo’ysak yoruglik kuzatuvchiga boradi.
A ni birib yana qoron
g’
ilik hosil qilish mumkin. Bu burchak qutblanish
tekisligining buralish burchagi deyiladi.
Polyarizator va analizatorda nurning yo’li
.
Aniq to’lqin uzunlik uchun
l
o
53
o
- aylanish doimiysi (Grad/ mm). Optik aktiv
moddalarga toza suyuqliklar
(M: skapidar), eritmalar (shakarning suvdagi eritmasi), bug’lar (komfora bug’lar)
kiradi. Bular uchun
= [
o
] c x l (4.20)
c – modda konsentrasiyasi.
Bu formula yordamida konsentrasiyani aniq o’lchash mumkin. Medisinada
polerimetrlar va saxorametrlar keng ishlatiladi. Siydikda shakar miqdorini, oziq-
ovqat
sanoatida lavlagi, uzum, olma sharbatlarida shakar miqdorini aniqlashda
qo’llaniladi. Biologik obektlarni mikroskopda qarab ularning tuzilishini aniqlash
qiyin, shuning uchun ular polyarizasion mikroskop yordamida o’rganiladi. Bu
mikroskop oddiy mikroskopdan
kondensor oldiga polyarizator, obyektiv va
okulyar orasiga analizator qo’yiladi. Bu holda obekt qutblangan nur bilan
yoritiladi. Agar P va A o’qlari o’zaro perpendikulyar bo’lsa, qorong’i stolchaga
izatrop modda qo’yib kuzatilsa ham qorong’i bo’ladi.
Ammo anizatrop modda
qo’yilsa yorug’lik yuzaga kelib, to’qimalar, bakteriyalarni ko’rish mumkin.
Polyarizasion mikroskop yordamida suyak to’qimalarida hosil bo’ladigan
kuchlanishlarni kuzatish mumkin. (fotouprugost).
Sun’iy optik anizatropiya ikkilanib sinishi tabiiy moddalarda o’rinli. Ammo
optik anizatropiyani sun’iy yo’l bilan ham hosil qilish mumkin. Optik izatrop
moddalarni anizatrop qilishning 3 xil usuli mavjud.
1.
Bir tomonlama siqilish va cho’zish (kubik
kristallar, shisha va boshqa
moddalar.)
2.
Elektr maydon yordamida [(Kerr effekti) (amorf jismlar, suyuqliklar,
gazlar.)]
3.
Magnit maydoni yordamida (suyuqliklar, shisha, kolloidlar).
Bu ta’sirlar
natijasida n
o
– n
e
= K
1
,b (deformasiya) optik yo’llar farqi hosil
bo’ladi.
n
o
– n
e
= K
2
E
2
(elektr maydoni), n
o
– n
e
= K
3
H
2
(magnit maydon).
b – normal kuchlanish. K
1
K
2
K
3
– koeffisentlar.
Elektr maydoni holini qaraymiz.
