156
Keltirilgan xarajatlar quyidagi formuladan aniqlanadi.
EK
Q
C
, so‘m
bu yerda,
Q
–
birlik mahsulot tannarxi,
E – solishtirma kapital mablag‘,
K –
kapital mablag‘ samaradorligining me’yoriy koeffitsienti.
Mahsulotni sotishdan olingan foyda
n
k
c
A
S
S
P
)
(
, so‘m
bu yerda
c
S
va
k
S
– mos ravishda tannarx va mahsulotning tijorat narxi.
Mahsulotning sifatini yaxshilash natijasida olingan yillik iqtisodiy samara quyidagi
formuladan aniqlanadi
n
A
S
T
S
T
Z
)
100
100
(
2
2
1
1
3
, so‘m
bu yerda,
1
T
va
2
T
– sifat gradienti,
1
S
va
2
S
– birlik mahsulot birinchi va ikkinchi
navlarining sotish bahosi, quyosh quritgichlari uchun
%
2
,
47
1
T
va
%
5
,
44
2
T
ga
teng.
Qurilmaning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari va o‘rtacha
yillik ishlatish
xarjatlaridan foydalanib, Quyosh quritgich qurilmasining yillik iqtisodiy samarasini
quyidagi formuladan aniqlash mumkin.
)
(
)
(
1
2
2
1
K
K
E
C
C
Z
n
, so‘m
bu yerda,
1
C
va
2
C
– mos ravishda ochiq maydonda
va quyosh quritgichida
mevalarni quritish uchun yillik ishlatish xarajatlari,
15
,
0
n
E
– samardorlikning
me’yoriy
koeffitsienti,
1
K
va
2
K
– mos ravishda quyosh havo usulida va quyosh
quritgichini qurish bilan bog‘liq kapital xarjatlar.
Quyosh suv chuchitgichlarining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ularning texnik-
iqtisodiy samaradorligi hisoblanadi.
Quyosh energiyasi yordamida suv chuchitgichlarida sho‘r suvlarni chuchitilgan
(shirin) suvga aylantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar bo‘lishi kerak:
- Quyosh suv chuchitgichlarini ishlash joylarida quyosh energiyasini oqimi katta
zichlikka ega bo‘lishi kerak;
157
- yoz kunlarida ichimlik suviga bo‘lgan ehtiyoj katta bo‘lgani uchun sho‘r suvni
ko‘proq chuchitish uchun quyosh radiatsiyasi juda yuqori bo‘lishi kerak;
- qurilmani qiymati yuqori bo‘lganda ham yoki boshqa xarajatlar katta bo‘lganda
ham cho‘l hududlarida ushbu qurilmalardan foydalanish ehtiyoji katta;
- ko‘pgina hududlarga chuchuk suvni transport
yordamida tashilganda
qiyinchiliklar mavjud, katta mablag‘ sarflanadi. Shunday hududlar uchun Yer osti
sho‘r suvlarini Quyosh energiyasi yordamida chuchitgich yordamida ichimlik suviga
aylantirib olish qulay hisoblanadi.
Quyosh suv chuchitgichlaridan iste’mol uchun olinadigan chuchuk suvning narxi
Quyosh qurilmasini narxiga (qurishga ketgan xarjatlarga) bog‘liq bo‘ladi. Quyosh suv
chuchitgichlarini ishlatish ko‘p ishchi kuchi, katta xarajatni talab qilmaydi.
Asosiy
xarjat qurilmani qurishga ishlatiladigan materiallarga ketadigan xarjatlar bo‘lib
hisoblanadi. Shuningdek, quyosh suvchuchitgich qurilmasini qaysi hududda
qurilishiga va ishchilarni jalb qilinishiga bog‘liq bo‘lib hisoblanadi.
Quyosh suv chuchitgichidan olinadigan, iste’mol qilinadigan chuchuk suvni tan
narxini hisoblash shu qurilmada sho‘r suvni quyosh energiyasi yordamida chuchitishda
mavsum davomida olingan umumiy iste’mol suvi miqdori aniqlanadi.
Quyosh suv chuchitgichidan bir kecha-kunduzda
olingan kondensat miqdoriga
qarab uning samaradorligi (
s
m
) quyidagi ifodadan aniqlanadi
24
1
t
k
s
dt
m
m
(2.27)
bu yerda
k
m
– ma’lum vaqtdagi kondensat massasi,
dt
– vaqt o‘zgarishi.
Agar quyosh suv chuchitgihcini yil davomidagi samaradorligini (
y
m
) aniqlash
lozim bo‘lsa
365
1
)
365
1
(
t
ci
y
m
m
(2.28)
Quyosh suv chuchitgichlarining yillik xarajatlari miqddorini quyidagicha
aniqlaymiz. Yillik xarajatlar miqdori (
YM )=birinchi yildagi xarajatlar miqdori (
158
X
B
y
) + yillik ta’mirlash (
YT ) – qo‘riqlash uchun ketgan xarajatlar (
QX
) – soliqlar
uchun ketgan xarajatlar (
SX
).
)
(
)
(
)
(
K
UX
X
B
y
UX
– qurilmaga sarflangan umumiy xarajatlar;
K – o‘z-o‘zini
qoplash
koeffitsienti
1
)
1
(
)
1
(
)
(
n
n
i
i
i
K
ifoda orqali aniqlanadi.
Boshqacha yozamiz: iste’molchiga yetkazilgan 1 litr suvga ketgan xarajatlar
aniqlanadi. Masalan, 1 litr suvni iste’molchiga transportda (mashina, poezd) yoki
quvur bilan yetkazilgan suvga ketgan umumiy xarajatni
T
A
– deylik.
Quyosh suv chuchitgichi bilan 1 litr iste’mol qilinadigan
suvni olish uchun
ketgan xarajatlarni
Q
A
– desak
T
Q
A
A
K
n
Q
i
i
A
)
1
(
1
)
1
(
n
T
i
A
Cho‘l joylari, markazdan uzoq joylar (Qizilqumda yashaydiganlar) uchun
Quyosh suv chuchitgichlari juda katta iqtisodiy samara beradi.
