Mavzu: “Jarayonlarni modellashtirish ”
Reja:
1. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi yordamida turli jarayonlarni matematik modellashtirish usullari.
2. Modellashtirishning graflar nazariyasiga asoslangan usuli.
3. Modellashtirishning ayrim funksional tugallangan elementlar usuli.
4. Mexanik va gidromexanik uzatmalarning ixtiyoriy sxemasini formal yoritilishi.
5. Gidravlik yuritmalarning ixtiyoriy sxemasini formal yoritilishi.
Zamonaviy texnik qurilmalarni va mashinalarni modellashtirish ALTning bir qismi bo‘lib, uning yordamida ayrim sinfga tegishli bo‘lgan tizimlarning strukturalarini formal ravishda o‘rganish mumkin.
Tizimlar va ularning strukturalarini hisobi va loyixalashning avtomatlashtirilgan usullariga bag‘ishlangan adabiyotlarning tahlili, formal model qurishda quyidagi 2ta yo‘l borligini ko‘rsatdi.
Birinchisining asosida graf nazariyasi yotadi. Matritsa-topologik usullarga asoslangan bu nazariya elektron sxemalarni, gidravlik zanjirlarni, mexanizmlarni tahlil qilishda qo‘llaniladi.
Graflar – tenglamalarni grafik ko‘rinishidagi yozuv bo‘lib, ob'ekt elementlari orasidagi bog‘lanishlarni yaqqol ko‘rsatadi. Graflarni ma'lum qoidalar bo‘yicha o‘zgartirish va soddalashtirish mumkin. Bunday harakatlar tenglamalar tizimini algebraik o‘zgartirishga olib keladi.
Graflar asosida topologik formulalar yoziladi. Bunday ko‘rinishni birinchi bo‘lib Kirxgof (1874 y.) va Maksvell (1892 y.) tomonidan taklif etilgan.
Misol. Uchmassali dinamik model uchun graf qurish (rasm 1)
1 Rasm. Uchmassali dinamik model
Chiqish parametrlari: elastik qismlarning massalari va momentlari.
Modelning harakat tenglamalari:
J11” M1=M0;
J22”-M1 M2=0;
J33”-M2=0,
bunda M1=c1(1-2); M2=c2(2-3).
Tenglamalarni quyidagi ko‘rinida yozib olamiz:
1’= 1/(J1s)M0 – 1/(J1s)M1;
2’= 1/(J2s)M1 – 1/(J2s)M2;
3’= 1(J3s)M2,
bunda 1/s – integrallash simvoli. Bunga mos graf 2 rasmda ko‘rsatilgan.
2-rasm. Uchmassali dinamik modelning graf varianti
Ikkinchisining asosida ayrim funksional tugallangan elementlar yotadi.
Buni tugallangan elementlar usuli orqali tushuntirish mumkin, ya'ni ixtiyoriy murakkab konfiguratsiyaga ega bo‘lgan tizimni, matematik yoritilgan ayrim elementlarga bo‘lib, ularni chegaraviy shartlar orqali bog‘lash mumkin. U holda butun tizimdagi ish jarayonini aniqlash uchun elementlarning nomini ko‘rsatib, uning chegaralarini (kirish-chiqish) nomerlab, boshlangich shartlarini ko‘rsatib berilishi yetarli.
Bundan kelib chiqqan holda, tizimni EHMda avtomatlashtirilgan modellashtirish uchun kuyidagi masalalarni yechish kerak:
- tizimga kiradigan asosiy elementlarni aniqlash;
- tizimning ixtiyoriy sxemasi strukturasini formal raviщda qurish;
- tizim elementlarining matematik modelini qurish;
- tizimga kerakli bo‘lgan boshlang‘ich parametrlarni tayyorlash;
- ixtiyoriy strukturali tizimning sxemasini approksimatsiya qiladigan tenglamalar tizimini ishlab chiqish;
- tuzilgan tenglamalar tizimini yechish uchun kerakli usulni aniqlash va uni amalga oshirish;
- tizimdagi ish jarayonini hisoblash usulini EHM da dastur asosida amalga oshirish.
Avtomobillarda ishlatiladigan mexanik va gidromexanik uzatmalarning sxemalarining tahlili, ularning ixtiyoriy sxemasini cheklangan elementlar orkali yoritish mumkinligini kursatdi.
Bu elementlarga dvigatel, reduktor, val, friksion, gidromufta, gidrotransformator, g‘ildirak yuritgichi, maxovik, differensiallar kiradi.
Mexanik va gidromexanik uzatmalarning asosiy elementlari:
a—dizel; b—reduktor; v— val; g—friksion; d—gidromufta; ye — gidro¬transformator; j — g‘ildirak yuritgichi; z — maxovik; i, — differensial.
Sxemaning xar bir elementini ikki va uch tugunli element ko‘rinishda berish mumkin, tugun nuktalarini mos ravishda i,j,k deb belgilaymiz.
Mexanik va gidromexanik uzatmalarning modellashtirishda quyidagi
2ta asosiy harakat rejimi borligini hisobga olish zarur:
- massalarning blokirovkasiz aylanishi. Bu holda elementlarning ergashtiruvchi va ergashuvchi qismlari orasida sirganish mavjud bulib, ularning burchak tezligi har hil bo‘ladi;
- massalarning blokirovkali aylanishi. Bu xolda muftaning ergashtiruvchi va ergashuvchi qismlari bir xil burchak tezligi bilan aylanadi.
Mexanik va gidromexanik uzatmalarni dinamik tahlil kilish uchun quyidagilarni ko‘rib chiqish maqsadga muvofik:
- yuritmaning asosiy elementlarini tanlash va ularning matematik modelini tuzish;
- yuritma strukturasini va tenglamalar tizimini formallashtirish;
- muftaning blokirovka rejimini tahlil etish;
- yuritmaning dinamikasini yoritadigan differensial tenglamalar tizimini tuzish.
Mexanik va gidromexanik uzatmalarni modellashtirishda har bir elementning matematik modeli tuziladi va bu elementlarni bir biri bilan bog‘laydigan chegaraviy shartlar qo‘yiladi.
Gidromexanik uzatmani elementlar va bo‘laklarga bo‘lish
Gidravlik yuritmalarning elementlari va ularning tugun nuqtalari
a-nasos; b-gidromator; v-gidrotsilindr; g-gidroakkumulyator; d i ye- to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'sir qiladigan va to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'sir qilmaydigan klapanlar; j-truboprovod; z-bo‘shlik (berk truboprovod); i-drossel; k-uchlik (troynik); l-quvvat rostlagichi; m-zolotnikli taqsimlagich; n-gidrozamok; o-markazdan qochma rostlagichli dizel.
Nazorat savollari
1. ALT asosiy tushunchalari: tizim
2. ALT asosiy tushunchalari: model va modellashtirish
3. ALT asosiy tushunchalari: loyixalash
4. ALT – nima?
5. Mashinasozlik maxsulotlarini ishlab chiqarish sarf xarajatlarini qanday ishlarni amalga oshirib kamaytirish mumkin?
6. ALT vazifasi.
7. ALTni qo‘llash qanday imkoniyatlarni beradi.
8. ALT usullarini qo‘llash mumkin bo‘lgan sohalar: loyihalashda
9. ALT usullarini qo‘llash mumkin bo‘lgan sohalar: konstruktorlashda
10. ALT usullarini qo‘llash mumkin bo‘lgan sohalar: ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashda
11. ALT usullarini qo‘llash mumkin bo‘lgan sohalar: stend sinovida
12. Loyihalash jarayoni bosqichlar va ular orasidagi o‘tishlar birligi sifatida.
13. Loyihalash: Tayyorlov bosqichi.
14. Loyihalash: Eskiz loyihalash.
15. Loyihalash: Texnik loyihalash.
16. Loyihalash: Ishchi loyihalash.
17. Loyihalash jarayoniga ALTni qo‘llash nima beradi.
18. Loyihalash jarayonida EHMga topshiriladigan ishlarning asosiy ko‘rinishlari.
19. Murakkab tizim deb qanday tizimga aytiladi?
20. Murakkab tizimlarni loyihalash bosqichlari.
21. Ob'ektlarning funksional yoritilishi.
22. Ob'ektlarning konstruktiv yoritilishi.
23. Ob'ektlarning texnologik yoritilishi.
24. Loyihalash protsedurasi – nima?
25. Loyihalash marshruti deb nimaga aytiladi?
26. Murakkab tizimni loyihalashning usullari.
27. ALT ning tizim qismlari: Loyixalovchi tizim qismi.
28. ALT ning tizim qismlari: Xizmat qiluvchi tizim qismi.
29. Xabar deb nimaga aytiladi?
30. Uzluksiz xabar haqida ma'lumot bering.
31. Diskret xabar haqida ma'lumot bering.
32. EHM –nima?
33. Hisoblash texnikasi samaradorligi nimalar bilan aniqlanadi.
34. Zamonaviy ALT texnik vositalar kompleksiga (TVK) nimalar kiradi?
35. EHM tarkibiy qismlari sxemasi.
36. EHMning tarkibiy qismlari: AMQ, BQ va protsessor.
37. EHMning tarkibiy qismlari: OXQ, TQK, kiritish-chiqarish va tashqi xotira qurilmalari.
38. ALTning dastur ta'minoti: Umumtizim dastur ta'minoti.
39. ALTning dastur ta'minoti: Maxsus dastur ta'minoti.
40. Oddiy va murakkab tadbiqiy dasturlar paketi.
41. Dasturlash tizimi.
42. ALT ning ta'minot shakllari: Metodik va matematik.
43. ALT ning ta'minot shakllari: Dasturiy va texnikaviy.
44. ALT ning ta'minot shakllari: Lingvistik, axborot va tashkiliy.
45. ALT texnik ta'minot darajalari: Markaziy xisoblash kompleksi.
46. ALT texnik ta'minot darajalari: Avtomatlashtirilgan ish joyi.
47. ALT texnik ta'minot darajalari: Tashqi dasturiy boshqariladigan qurilmalar kompleksi.
48. Bir, ikki va uch darajali ALTlar.
49. Xisoblash tizimlari va ALT xisoblash tizimlarini tashkil etishning afzalliklari.
50. Xisoblash tizimlarining klassifikatsiyasi: Aloqa topologiyasi va ma'lumotlarni uzatish vositalari bo‘yicha.
51. Xisoblash tizimlarining klassifikatsiyasi: Ma'lumot uzatish usullari bo‘yicha.
52. Xisoblash tizimlarining klassifikatsiyasi: Boshqarish usullari va aloqa tugunlarining uzoqlanganligi bo‘yicha.
53. Ma'lumotlarni tele qayta ishlash, moslashtirish va uzatish qurilmalari tarkibi
54. Aloqa tizimlari: Ma'lumotlarni uzatish multipleksori.
55. Aloqa tizimlari: Ma'lumotlarni apparaturasi.
56. Aloqa tizimlari: Abonent punktlari.
57. Aloqa tizimlari: Interfeyslar.
58. Loyixalovchining avtomatlashtirilgan ish joyi deganda nimani tushunasiz?
59. AIJ komplekslari qaerda ishlatilishi mumkin.
60. AIJ ishlashining avtonom rejimi.
61. AIJ ning Markaziy xisoblash kompleksi bilan bog‘liq ravishda ishlashi.
62. AIJ ning texnik vositalar tarkibi.
63. AIJning rivojlanish istiqbollari.
64. Yuritmalar tizimini modellashtirishning asosiy usullari: Graf nazariyasiga asoslangan usul.
65. Yuritmalar tizimini modellashtirishning ayrim tugullangan elementlar usuli.
66. Tizimni EHMda avtomatlashtirilgan modellashtirish uchun qanday masalalarni yechish kerak.
67. Avtomobillarning mexanik va gidromexanik uzatmalari qanday elementlar orqali yoritiladi.
68. Mexanik va gidromexanik uzatmalar elementlarining formal sxemasi: dizel va reduktor.
69. Mexanik va gidromexanik uzatmalar elementlarining formal sxemasi: val va friksion.
70. Mexanik va gidromexanik uzatmalar elementlarining formal sxemasi: gidromufta va gidrotransformator.
71. Mexanik va gidromexanik uzatmalar elementlarining formal sxemasi: g‘ildirak yuritkichi va maxovik.
72. Mexanik va gidromexanik uzatmalar elementlarining formal sxemasi: differensial.
Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi)
1. Yu.V.Dementev, Yu.S.Shetinin. SAPR v avtomobile- i traktorostroenii. Uchebnik dlya studentov vuzov. M.: “Akademiya”, 2004.-224s.
2. A.A.Shermuxamedov, O.V.Lebedev. SAPR v mashinostroenii. Tashkent, “FAN”, 2004. -112 s.
3. Norenkov I.P. i dr. Sistema avtomatizirovannogo proektirovaniya. Uchebnoe posobie dlya vuzov. M. Visshaya shkola, 1996 g.
4. Avtomatizirovannoe proektirovanie mashinostroitelnogo gidroprivoda. I.I.Bajin i dr. Pod obshey redaksiey S.A. yermakova. -M. Mashinostroenie, 1988.
5. Sistemi avtomatizirovannogo proektirovaniya. - 9 kn. pod red. I.P.Norenkova, Minsk: Vissheysha shkola, 1988.
6. I.P.Norenkov. Vvedenie v avtomatizirovannoe proektirovanie texnicheskix ustroystv i sistem. - M.:Visshaya shkola, 1986-304s.
7. Avtomatizirovannoe proektirovanie. Geometricheskie i graficheskie zadachi. (V.S.Polozkov, O.A.Budenkov, S.I.Rotkov i dr.) M.Mashinostroenie, 1983.
8. Matematika i SAPR. Perevod s frans. Jermir-Larkur P., Jorj P.L., Pistr F., Be'ze P.-M.:Mir,1989.
9. D.M.Saidov SolidEdge V20 programma dasturida avtomatik loyihalash asoslari. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. Toshkent: TAYI 2010. Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan.
| 