O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’ lim vazirligi urganch davlat universiteti

uzviy bog‘ liq bo‘ lgan ma, mang, qani, marhamat so‘ zi kiritilgan. Ular 
tinglovchiga qaratilgan bo‘ lib, uni biror ish-harakatni bajarishga undaydi. 
So‘ z-gap shunday birliklar guruhiki, ularning ko‘ pchiligi boshqa so‘ z 
turkumidan tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘ ziga xos nutqiy qo‘ llanish natijasida 
shakllangan 
va 
rivojlangan. Chunonchi, so‘ zsiz, 
tabiiy so‘ zi 
sifatdan, albatta ravishdan o‘ sib chiqqan bo‘ lsa, har qalay, har holda modal 
so‘ z-gapi so‘ z birikmasidan, nasib bo‘ lsa, xudo xohlasa kabilar gapdan kelib 
chiqqan. 
 
So‘ z-gaplar turlari 
Sof so‘z-gapga albatta, alhamdulilloh; eh, hoy, oh, o‘h; ha, yo‘q, mutlaqo; ma, 
mang kabi modal, undov, tasdiq/inkor, taklif/ishora so‘zi mansub. O‘ zbek 
substansial tilshunosligida so‘ z-gap W

-lashgan (modallashgan, undovlashgan 
tasdiq/inkorlashgan, 
taklif/ishoralashgan) 
so‘ zlar, 
W

-lashayotgan 
(modallashayotgan, 
undovlashayotgan, 
tasdiq/inkorlashayotgan, 
taklif/ishoralashayotgan 
so‘ zlar, 
W

-simon 
(modalsimon, 
undovsimon, 
tasdiq/inkorsimon) so‘ z-gapga ajratilib, mufassal o‘ rganilgan. 
W

-lashgan (so‘ z-gaplashgan) so‘ z o‘ z semantik-funksional xususiyati bilan har 
xil guruhning markaziy leksemasiga juda yaqin turadi, lekin o‘ z aloqasini boshqa 
so‘ z turkumlaridan to‘ la-to‘ kis uzmagan bo‘ ladi. Chunonchi, modallashgan 
so‘ zga chamasi, chog‘ i, ehtimol; undovlashgan so‘ zga ura, olg‘ a, dod, 
voydod; tasdiq /inkorlashgan so‘ zga bo‘ pti, ma’ qul, aksincha, mutlaqo; 
taklif/ishoralashgan so‘ zga qani kabi leksema misol bo‘ ladi. 
W

-lashayotgan (so‘ z-gaplashayotgan) so‘ z so‘ z-gapga to‘ la-to‘ kis o‘ tgan 
bo‘ lmaydi 
va 
«o‘ tish 
yo‘ lida» 
turgan 
so‘ zdir. 
Bu 
o‘ rinda 

modallashayotganga balki, 
hatto, 
aftidan; undovlashayotganga yashang, 
voy 
o‘ lay; tasdiq 
/inkorlashayotganga durust, 
to‘ g‘ ri, 
rost, 
aslo, 
hargiz; taklif/ishoralashayotganga mana mundoq kabi so‘ zni misol keltirish 
mumkin. Chunonchi, 1. Balki siz aytarsiz nima bo‘ lganini? (P.Tur.) 2. Nafsi 
uchun emas, balki qadri uchun yig‘ laydi-da. (O‘ .Usm.) 3. – Qayerga borish, 
kimga 
uchrashishni 
u 
yaxshi 
biladi. 
– To‘ppa-to‘g‘ri. (Ch.Ayt.) 
4. Hilola gapning to‘g‘risini aytdi (O‘ .Usm.) gaplarida W

-lashayotgan so‘ z (1-
3-gapda) qo‘ llanilgan. 
W

-simon (so‘ z-gapsimon) deganda mohiyatan so‘ z-gap bo‘ lmagan lug‘ aviy 
birlikning 
so‘ z-gap 
vazifasida 
kelishi 
tushuniladi. 
Jumladan, 
modalsimonga shunday qilib,  baxtga qarshi, tavba, xudo saqlasin; undovsimonga 
erkalash ma’ noli asalim, oppog‘ im va undalma ma’ noli ey, do‘ stlar kabi; 
tasdiq/inkorsimonga xuddi 
shunday, 
hech 
qachon, 
noto‘ g‘ ri kabi; 
taklif/ishorasimonga boshlang ko‘ rinishli so‘ z misol bo‘ ladi. 
Qisqasi, so‘ z-gapning leksik-semantik turi bo‘ lmish sof so‘ z-gap o‘ zi tarixan 
kelib chiqadigan so‘ z turkumidan batamom uzilgan bo‘ lib, uning ko‘ pchiligi 
ravish, sifat, ot sifatida mutlaqo qo‘ llanilmaydi. So‘ z-gaplashgan unsur esa o‘ zi 
tarixan kelib chiqqan so‘ z bilan omonimik munosabat hosil qiladi va o‘ z 
aloqasini boshqa turkumdan to‘ la uzmagan bo‘ ladi. So‘ z-gaplashayotgan 
unsurga o‘ zi boshqa so‘ z turkumi (ravish, sifat, olmosh, son, fe’ l) ga tegishli, 
lekin so‘ z-gapga xos ma’ no va vazifada qo‘ llanila oladigan birliklar kiradi va 
bularning so‘ z-gapsimondan farqi shundaki, ushbu qatlamga oid so‘ z tarixiy 
taraqqiyot natijasida batamom so‘ z-gapga o‘ tib ketishi mumkin. So‘ z-gapsimon 
esa o‘ z turkumi doirasida qoladi. 

Download 392,12 Kb.