O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTA MAXSUS TA’ LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
FILOLOGIYA FAKULTETI
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: Gap bo‘ laklariga ajralmaydigan gaplar
Bajardi: Aqnazarova Munisa
Qabul qildi: Dildora Xudayberganova
Kurs ishi O‘zbek tilshunosligi kafedrasida himoya qilindi va ___ ball bilan
baholandi (Bayonnoma № ____ )
Komissiya raisi:
Komissiya a’zolari:
Urganch – 2022
REJA:
I. Kirish.
II. Asosiy qism:
1. Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’ lumot.
Gaplarni bo‘laklarga ajratish haqida umumiy ma’ lumot.
2. So‘z gaplar. So‘z-gaplarning o‘rganilishi.
3. So‘z-gap va ularning turlari. Ularning tasnifiy belgilari haqida ma’ lumot.
III. Xulosa.
KIRISH
Mavzuni o‘ rganilganlik darajasi. Inson shaxsining kamol topishida,
tafakkurining rivojlanishida, tafakkur mahsulini nutq vositasida ifodalash
salohiyatini egallashida asosiy vosita bo‘ lmish ona tili fani maktabda yetakchi
o‘ quv fanlaridan biri sanaladi. Zero, ona tili millat tafakkurini shakllantiradi,
rivojlantiradi, takomillashtirib boradi va namoyon ettiradi. Birinchi Prezidentimiz
I.A.Karimov ham o‘ zining “ Yuksak ma’ naviyat – yengilmas kuch” asarida
ona tilimizning ana shu jihatiga alohida urg‘ u bergan: “ Ma’ lumki, o‘ zlikni
anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‘ rtasidagi ruhiy-ma’ naviy
bog‘ liqlik til orqali namoyon bo‘ ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga,
avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu
millatning ruhidir” .
1
Shu bois ona tili ta’ limi samaradorligini oshirish davlat
siyosatiga aylandi va buni isboti sifatida 2016-yil 13-mayda Alisher Navoiy
nomidagi O‘ zbek tili va Adabiyoti universiteti tashkil qilindi. Umumta’ lim
maktablarining ona tili va akademik litseylarning hozirgi o‘ zbek adabiy tili
darslarida “ Morfologiya” bo‘ limini, shu bilan birga undov, taqlid, modal
so‘ zlarini izchil kurs sifatida o‘ qitish juda katta ta’ limiy ahamiyatga ega. Bu
bo‘ limni o‘ qitishning ta’ limiy ahamiyati shundaki, o‘ quvchilar tilning asosiy
birligi – so‘ z turkumlari haqidagi ta’ limot bilan tanishadilar. Zero, morfologiya
tilning barcha bo‘ limlari bilan uzviy bog‘ liq bo‘ lib, shu bo‘ limlarni o‘ qitishda
izchillik bilan amalga oshiriladi. Ana shu uzviylikni ta’ minlashga qaratilgan
usullarni va innovatsion texnologiyalarni tatqiq qilish va morfologiyaga oid
bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan mashqlar tizimini ishlab chiqish
ishimizning dolzarbligini belgilaydi.
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin milliy
qadriyatlarimizni, jumladan, uning eng muhim tarkibiy qismi bo‘lgan ona tilimizni
o‘rganish, ilmiy-nazariy va amaliy tomondan tadqiq etishga bo’lgan e'tibor
1
Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 176.
kuchayib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov
“ Xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo'lmish
o’zbek tilini rivojlantirish, bu tilning davlat maqomini izchil va to‘liq ro‘yobga
chiqarish
2
, davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo’nalishi ekanligini
alohida ta'kidlagan.
Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bola timsolida,
avvalo, shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda,
farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobilyatiga ega bo’lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish — ta’lim-tarbiya sohasining
asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim
va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi.
3
Ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda men jahon
tajribasi va hayotda ko’p bor o’zini oqlagan haqiqatdan kelib chiqib, agar bu
maqsadlarimizni muvaffaqqiyatli amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda ijobiy
ma’nodagi portlash effektiga, ya’ni yangi ta’lim modelining kuchli samarasiga
erishamiz degan fikrni bildirgan edim.
4
Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega
bo’ lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari oliy o’ quv yurtlarida taxsil
olayotgan, zamonaviy kasb-hunar va ilm-ma’ rifat sirlarini o’ rganayotgan,
hozirdanoq ikki-uch tilda bemalol gaplasha oladigan ming-minglab o’ quvchilar,
katta hayotga kirib kelayotgan o’ z iste’ dodi va salohiyatini yorqin namoyon
etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu– intilishlarimiz bugunning
o’ zida o’ z hosilini berayotganining guvohi bo’ lmoqdamiz.
5
Eng muhimi shundaki, “ portlash effekti” ning haqiqiy mohiyati va
ahamiyati vaqt o’ tishi bilan biz tarbiya qilayotgan sog’ lom va barkamol
avlodning safimizga tobora ildam kirib borishi bilan yanada yaqqolroq seziladi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshirish jarayonida maktab
ta’ limi,
ayniqsa,
umumta’ lim
maktablarining
moddiy-texnik
bazasini
2
I.A.Karimov '' O’zbekiston buyuk kelajak sari". – Toshkent:O’zbekiston, 1998. –B.
19. 7
3
I.A.Karimov. “Barkamol avlod orzusi”. Toshkent 2002 yil.
4
I.A.Karimov. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch”. Toshkent 2008.
5
I.A.Karimov. “Barkamol avlod O’zbekiston poydevori”. Toshkent 2004.
mustahkamlashga e’ tiborni kuchaytirish biz uchun kun tartibidagi eng muhim va
jiddiy masalaga aylandi.
Jumladan, o‘ zbek tili o‘ qitish nazariyasi va metodikasi fanida morfologiya
bo'limini o‘ rganish masalalari metodist olimlar tomonidan chuqur o‘ rganilgan.
T.Ziyodovaning “ Ona tili ta’ limi jarayonida o‘ quvchilarning so‘ z boyligini
oshirish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini,
6
A.Bobomurodovaning “ Ona
tili ta’ limi jarayonida o‘ yin-topishmoqlardan foydalanish” mavzusidagi
nomzodlik dissertatsiyasini
7
asos sifatida keltirish mumkin.
Ona tili darslarini samarali tashkil etish masalasi har doim ham yuksak
ahamiyat kasb etgan va hozirgi kunda ham o‘ z ahamiyatini yo‘ qotgani yo‘ q.
Ona tili darslarining samaradorligi masalasi tadqiq etilgan ilmiy Kurs ishilardan
biri bu – Sh.Yusupovaning “ Ona tili ta’ limi samaradorligini oshirishda ilg‘ or
pedagogik texnologiyalarni joriy etish (noan’ anaviy usullar va kompyuterdan
foydalanish)”
8
nomli nomzodlik dissertatsiyasi hisoblanadi. Ishda “ Aqliy hujum”
metodidan, shuningdek, axborot texnologiyalaridan foydalanib o‘ tilgan darslardan
namunalar va ularni tashkil qilish yo‘ l-yo‘ riqlari bayon qilingan. Shuningdek,
ishda “ Bu bizniki” usulidan foydalanish yo‘ llari ko‘ rsatilgan.
Sh.Yusupovaning “ Hozirgi o‘ zbek adabiy tili darslarida o‘ quvchilar
tafakkurini
o‘ stirishning
ilmiy-metodik
asoslari”
nomli
doktorlik
dissertatsiyasida ham dars samaradorligini oshirish masalasiga e’ tibor qaratilgan
bo‘ lib, unda zamonaviy pedagogik texnologiyaning mazmuni yoshlarni falsafiy
fikrlashga o‘ rgatish, ularda bilishga qiziqish uyg‘ otish, motivatsiya hosil qilish,
nazariy qoidalarni so‘ zma-so‘ z yodlashga emas, uni ta’ limga tatbiq etish
dolzarb vazifa ekanligini ta’ kidlaydi. Metodist o‘ z ishida o‘ quvchilar
6
Зиёдова Т.У. Она тили таълими жараёнида ўқувчиларнинг сўз бойлигини ошириш. Пед. фан.номз. ...
ёзилган дисс. – Тошкент, 1995. – Б. 141.
7
Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойдаланиш: Пед. фан. номз. ...
ёзилган дисс. – Тошкент, 1996. – Б. 146.
8
Юсупова Ш.Ж. Она тили таълими самарадорлигини оширишда илғор педагогик технологияларни жорий
этиш (ноанъанавий усуллар ва компьютердан фойдаланиш): Пед. фан.номзоди ... дисс. – Тошкент, 1998. – Б.
26
tafakkurini o‘ stirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o‘ rni va
ahamiyati haqida to‘ xtalib o‘ tgan bo‘ lib, o‘ quvchi tafakkurini o‘ stirishda
“ Aqliy hujum” , “ Bu bizniki” metodlarini qo‘ llash yaxshi samara berishini olib
borgan tajriba-sinov ishlari natijalari bilan izohlaydi.
Ona tili darslarini qiziqarli tashkil etishning eng qulay yo‘ llaridan biri
o‘ yin darslaridir. Ona tili darslarida o‘ yin turlaridan foydalanish masalasi
metodist A.Bobomurodovaning dissertatsion ishida tahlil etilgan.
9
U o‘ z ishida
ona tilining har bir bo‘ limini o‘ rganishda qaysi tildagi va turdagi ta’ limiy
(didaktik) o‘ yin-topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligi va
buning yo‘ llarini ko‘ rsatgan. O‘ yin usulida darsni yoki darsning ma’ lum bir
bosqichini tashkil etish, albatta, o‘ z-o‘ zidan o‘ quvchilarni guruhlarga bo‘ lib,
ularni hamkorlikda faoliyat ko‘ rsatishga undaydigan ta’ lim usuli hisoblanadi.
A.Bobomurodova ona tilidan o‘ quvchilarga beriladigan o‘ yin-topshiriqlarni
murakkablik darajasiga ko‘ ra uch turga ajratar ekan, birinchi turiga qayta
xotiralashga asoslangan o‘ yin-topshiriqlarni kiritadi. Faqat ushbu o‘ yinlarning
kamchilik tomoni borligini eslatadi: «Qayta xotiralashga asoslangan o‘ yin-
topshiriqlar o‘ quvchidan hech qanday ijodiylikni, egallagan bilimlarni yangi
sharoitda qo‘ llashni, yaratuvchanlikni talab etmaydi. Bunday o‘ yin-topshiriqlarni
bajarish o‘ quvchiga katta murakkablik tug‘ dirmaydi, oldin o‘ rganilgan
mavzular va muayyan bilimga ega bo‘ lgan o‘ quvchi bunday topshiriqlarni
bemalol bajarishi mumkin»7. Albatta, topshiriqlarni bemalol bajarish uchun bilim,
ko‘ nikma va malakalar yaxshi egallangan bo‘ lishi lozim. Buning uchun esa
o‘ quvchi o‘ zi unutgan narsalarini xotiraga tushirish haqida o‘ ylashi, biror yo‘ l
bilan o‘ qib olishi, sinfdoshlaridan eshitib bo‘ lsa ham, bila borishi darkor.
10
9
Юсупова Ш.Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили дарсларида ўқувчилар тафаккурини ўстиришнинг илмий-
методик асослари: Пед. фан.доктори ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2005. – Б. 44.
10
Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойдаланиш. - Пед.
фан.номзоди ... ёзилган дисс. – Тошкент, 1996. – Б. 8.
| 