Kurs ishi obyekti. Ishda O‘ zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning va Prezident Sh.M.Mirziyoyevning nutqlari va asarlari,
O‘ zbekiston Respublikasining “ Davlat tili haqida” , “ Ta’ lim to‘ g‘ risida” gi
Qonunlari, o‘ zbek maktablarida ona tili ta’ limi Konsepsiyasi, taniqli psixolog,
filolog, pedagog va metodist olimlarning ona tili ta’ limining mazmunini yangilash,
uni o‘ qitishning samaradorligini oshirish to‘ g‘ risidagi ilmiy-metodik asarlari
metodologik asos bo‘ lib xizmat qildi.
Kurs ishi predmeti. Ta’ lim bosqichlari ona tili darslarining undov va
taqlid, modal so‘ zlarini o‘ qitish jarayoni, shu jarayonga xos ta’ lim shakli,
vositalari, mazmuni va metodlarining talqini.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishining ilmiy ahamiyati
ta’ lim bosqichlari ona tili ta’ limida so‘z-gaplarni o‘ rganish holatini aniqlash
hamda uni o‘ qitishning qulayroq shakl va usullarini tavsiya etishda namoyon
bo‘ ladi. Shuningdek, Kurs ishining xulosalari va tahlil materiallari undov va
taqlid, modal so‘ zlarni o‘ qitish masalalariga oydinlik kiritadi, uni o‘ rganishda
va ta’ lim bosqichlarida qo‘ llashda manba bo‘ la oladi. Ta’ lim bosqichlari ona
tili ta’ limida undov, taqlid va modal so‘ zlarni o‘ qitishda ishlab chiqilgan
mashqlar tizimi amaliy material bo‘ lib xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi. Ish kirish, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘ yxatidan iborat.
Gaplarni bo‘ laklarga ajratish haqida umumiy ma’ lumot.
Gap bo‘ laklari gapning uzviy qismi sifatida maydonga kelgan sintaktik
kategoriyadir. So‘ zlar gapda grammatik-semantik jihatdan mustaqil funksiya
ifodalab (sintezlanib) muayyan so‘ roqqa javob bo‘ lib kelgandagina, gap bo‘ lagi
sanaladi. So‘ zlarning biror bo‘ lak vazifasida kelishi yoki kela olmasligini gap
qurilishining sintaktik qonunlari belgilaydi.
Masalan, Shoir o‘ zining ilhomini sevimli xalqidan oladi.
Keyingi yillarda O‘ zbekistonning xalqaro obro‘ si nihoyat darajada oshib ketdi.
Birinchi gapda oltita so‘ z ishtirok etgan bo‘ lib, ularning har biri mustaqil bo‘ lak
vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gapda esa o‘ nta so‘ z oltita bo‘ lak vazifasida
qo‘ llangan.
Gap bo‘ lagi gapning boshqa bo‘ laklari bilan o‘ zaro grammatik bog‘ langan,
uzviy munosabatga kirishgan organik qismidir. Gap bo‘ lagining gap orasidagi
munosabati qism bilan butun orasidagi munosabatdek bo‘ lib, dealektik xarakterga
ega: butunsiz qism, qismsiz butun mavjud bo‘ lmaydi.
Gap bo‘ laklari mustaqil so‘ zlar va so‘ z birikmalari bilan ifodalanadi. Har qaysi
turkum so‘ zlar gapda ma’ lum bir tipik sintaktik funksiyada qo‘ llaniladi.
Fe’ lning kesim, sifatning aniqlovchi, ravishning hol, otning ega, to‘ ldiruvchi
vazifasida kelishi shu holat bilan izohlanadi. Biroq bundan so‘ z turkumlari va gap
bo‘ laklari tushunchasi bir xil hodisa ekan degan xulosa kelib chiqmaydi. So‘ z va
so‘ z birikmalarining mohiyati gap sostavida bajargan vazifasiga qarab belgilanadi.
Muayyan bir so‘ z formasining o‘ zi boshqa so‘ zlar bilan bo‘ lgan munosabatiga
ko‘ ra gapning har xil bo‘ lagi vazifasida kela oladi.
So‘ z turkumlari leksik-grammatik belgilar asosida aniqlanadi. Gap bo‘ laklari esa
funksional jihatdan ajratiladi. Gap bo‘ laklari sintaktik kategoriya sifatida, so‘ z
turkumlari leksik birlik sifatida o‘ rganiladi. So‘ zlar kontekstdan tashqarida ko‘ p
ma’ noli bo‘ lishi mumkin, lekin gapda, uning bo‘ lagi sifatida, faqat bitta
sintaktik funksiya bajaradi.
Gap bo‘ laklarini o‘ rganish gapning leksik-semantik strukturasini o‘ rganish
bilan uzviy bog‘ liqdir. Chunki gapni bo‘ laklarga ajratish ularning ifoda materiali
va ma’ nolarini o‘ rganishni ham taqozo qiladi. Gapning har bir bo‘ lagi ifoda
qilinayotgan hukmning butunligini ta’ minlashda alohida o‘ rin tutadi.
Gap bo‘ laklari, asosan, quyidagicha ifodalanadi:
1. So‘ zning sintetik formasidagi so‘ zlar bilan:
Olmaotalik mehmonlar Mirzacho‘ lga borishdi gapida ikkita soda, ikkita qo‘ shma
so‘ z ishtirok etgan bo‘ lib, to‘ rtta bo‘ lak mavjud (aniqlovchi+ega+hol+kesim)
2. So‘ zning analitik formasi bilan. Bular quyidagi ko‘ rinishlarga ega:
a) mustaqil so‘ z+to‘ liqsiz fe’ l: Biz qishloqqa borgan edik.
b) mustaqil so‘ z+predikativ modal so‘ zlar:
Biz zavod-fabrikalarga xom ashyo yetkazib berishimiz zarur.
Bilish uchun o‘ qish kerak, izlanish kerak.
v) mustaqil so‘ z+ko‘ makchi: Men dunyoga kelgan kundayoq vatanim deb seni
tanidim.
g) mustaqil so‘ z+ko‘ makchi fe’ llar:
Bizni mahalladagilar ham bilib qolishdi.
d) mustaqil so‘ z+iborat, demak tipidagi so‘ zlar: Komsomolning tarixi
safarbarlikdan iborat.
e) mustaqil so‘ z+yuklama: Yorim borgan joylarga, men ham bormay qolmayman.
j) mustaqil so‘ z+yordamchi so‘ z bor, yo‘ q so'zlari:
Qirg‘ oginda kaklik bo‘ lib sayragim, sayragim bor-sayragim bor.
Faqat senga ochganim yo‘ q, ochganim yo‘ q yurak zorin.
3. Juft va takroriy so‘ zlar bilan:
Men bu vaqtlarda hayotning past-balandini bilmagan, oq-qorani tanimagan bir
yigitcha edim.
4. Murakkab terminlar, murakkab so‘ zlar, frazeologik birikmalar bilan:
Bu kishi O‘ zbekiston Fanlar akademiyasida ishlaydi.
Salimboyvachcha o‘ zining qordan qutilib, yomg‘ irga tutilganini angladi.
5. Ayrim konstruksiyalar bilan. Bular, asosan quyidagilar:
a. bir umumiy qo‘ shimcha bilan boshqariladigan birikmalar: Qo‘ sh og‘ izli
miltiq hamisha shofyorda turar edi.
b. son-numerativ so‘ zlardan tuzilgan birikmalar: Alisher Navoiy bir ming to‘ rt
yuz qirq birinchi yilda Hirotda tug‘ ilgan;
c. birga qo‘ llanishi zarur bo‘ lgan aniqlovchi+aniqlanmish modelidagi birikmalar:
Botir baland ruh va tetik qadam bilan jo‘ nadi.
d. ko‘ p vaqt sifat, sifatdosh+bor, yo‘ q kabi so‘ zlar gapda ot yoki otlashgan
so‘ zdan keyin kelib, shu so‘ z (ot) bilan birga bitta bo‘ lak vazifasida keladi, bir
butun holda ajratiladi:
Nashriyotimizda qalami o‘ tkir, yuqori saviyali yoshlar ishlaydi.
Insofi yo‘ q yigit ekansiz.
Aqli bor yigit har bir yaxshi ishning tashabbuskori bo‘ ladi.
6. Izofali birikmalar, qaratqichli birikmalar bilan: sukut - alomati rizo ekan. Bu
yigit – Rustamjonning o‘ rtog‘ i.
Gapni bo‘ laklarga ajratishda so‘ zlarning gapdagi funksiyasi, boshqa so‘ zlar
bilan munosabati, grammatik formasi kabi hodisalar hisobga olinadi. Bunda
intonatsiyaning ham roli katta. Masalan, Rais kolxoz tarixidan gapirib ketdi.
Gapirib ketdi – kesim, biroq gapirib so‘ zidan oldin pauza qilinishi uni (gapirib)
hol, keyingi so‘ zni (ketdi) kesim holatiga tushiradi.
Yangi choy damladi gapida ham ikki holat bor:
a) logik urg‘ u yangi so‘ ziga tushsa, hol;
b) choy so‘ ziga tushsa, yangi so‘ zi aniqlovchi bo‘ ladi. Bunga yangi va choy
so‘ zlari bir butun intonatsiya bilan aytiladi.
Gap bo‘ laklarini tuzilishiga ko‘ ra quyidagi tiplarga ajratish mumkin: sodda
bo‘ lak, sostavli bo‘ lak, murakkab bo‘ lak. Sintetik formadagi so‘ z bilan
ifodalanib bir sodda tushuncha anglatadigan bo‘ lak sodda bo‘ lak deyiladi.
Masalan, Otquloqning ildizidan bo‘ yoq olinadi. Yo‘ lchi saharlab Xo‘ jakentga
jo‘ nadi gaplaridagi bo‘ laklar sodda bo‘ laklardir. Analitik formadagi so‘ z bilan
ifodalangan bo‘ lak sostavli bo‘ lak deyiladi. Sostavli bo‘ lak birdan
komponentlardan tuziladi. Unda bir komponent mustaqil bo‘ lib, bo‘ lakning
asosiy ma’ nosi shu komponent orqali ifodalanadi. Yordamchi komponent leksik
ma’ no ifodalay olmaydi. Yetakchi komponentning ma’ nosiga har xil grammatik
ma’ nolar orttirish, yetakchi komponentni grammatik jihatdan shakllantirish, uning
boshqa bo‘ laklar bilan sintaktik aloqasini ko‘ rsatish kabi vazifalarni bajaradi.
Sostavli bo‘ lak material jihatdan quyidagi ko‘ rinishlarda bo‘ ladi:
1. mustaqil so‘ z+to‘ liqsiz fe’ l: Masalan: Kelgan yigit agronom ekan.
2. mustaqil so‘ z+predikativ-modal so‘ z: Ravshan qurilishga borishi kerak.
3. mustaqil so‘ z+ko‘ makchi fe’ l: Anvar talaba bo‘ ldi kabi.
Ikki va undan ortiq mustaqil so‘ zlarning tobelanishidan tuzilib, murakkab
tushunchani anglatuvchi birikmalar bilan ifodalangan bo‘ lak murakkab bo‘ lak
deyiladi. Murakkab bo‘ lakning materialini murakkab so‘ zlar, frazeologik
birikmalar, gapda yaxlit holda qo‘ llanadigan ajralmas so‘ z birikmalari tashkil
qiladi. Murakkab bo‘ lakning material jihatdan ko‘ rinishi:
1. | 