Mahsulot ishlab chiqarish hajmi
|
O‘tgan davr
|
Hisobot davr
|
Hisobot davri uchun bazis davr narxlarida ishlab chiqarish hajmi
|
|
miqdor, dona
|
narx , so‘m
|
summa, ming so‘m
|
miqdor, dona
|
narx, so‘m
|
summa, ming so‘m
|
miqdor, dona
|
narxi, so‘m
|
summa, ming
.so‘m
|
A
|
10 000
|
27,25
|
272,5
|
12 000
|
30
|
360
|
12000
|
27,25
|
327
|
B
|
5000
|
37,50
|
187,5
|
6000
|
39
|
234
|
6000
|
37,50
|
225
|
V
|
20000
|
25,50
|
510,0
|
20000
|
28
|
560
|
20000
|
25,50
|
510
|
va b.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Jami:
|
–
|
–
|
970,0
|
|
|
1154,0
|
|
|
1060,0
|
Korxonaning faoliyat ko‘lamidagi o‘zgarishlar tufayli ko‘plab ko‘rsatkichlar o‘zaro taqqoslanmas bo‘lishi mumkin. Misol uchun, agar hisobot yili mahsulot ishlab chiqarish xarajati summasini bazis davrdagi mazkur ko‘rsatkich (∑q00 + a0) bilan taqqoslasak, u holda ushbu ko‘rsatkichlarning farqlanishi nafaqat mahsulotlar tannarxi darajasini o‘zgarishi bilan balki hajmidagi mahsulot ishlab chiqarish miqdori o‘zgarishlari bilan ham shartlangan bo‘ladi. Xarajatlarni taqqoslanuv- chan ko‘rinishga olib kelish uchun hajmli omillar ta’sirini xolislantirish zarur. Buning uchun bazis davr xarajatlarining o‘zgaruvchan summasi hisobot davrida haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmiga qayta hisoblash va shundan so‘ng buni hisobot davr xarajatlari summasi bilan taqqoslash zarur (12-jadval):
jadval
Hajm omilining va korxonaning xarajat summasiga ta’sirini neytrallash
Mahsulotlar turi
|
Mahsulotlar birligiga vaqtinchalik xarajatlar,
ming so‘m
|
Hisobot davrida haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish
hajmi, dona.
|
Hisobot davri haqiqatdagi ishlab chiqarish hajmiga vaqtinchalik xarajatlar summasi, mln so‘m.
|
|
b0
|
b1
|
q1
|
q1 b0
|
q1 b1
|
A
|
25
|
22
|
12000
|
300
|
264
|
B
|
33
|
30
|
6000
|
198
|
180
|
Jami:
|
–
|
–
|
–
|
498
|
444
|
Doimiy xarajat summasi: o‘tgan davr –300 mln so‘m.;
hisobot davri – 320 mln so‘m.
1 0 0
I q1b1 a1 ;
YaM q b a
(444+320/498+300) x 100 = 95,7%.
bu yerda: b – i- ko‘rinishdagi mahsulotlar birligiga to‘g‘ri keladi- gan o‘zgaruvchan xarajatlar;
a – mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘lmagan, lekin tadqiq davri uchun mahsulot ishlab chiqarishga tegishli doimiy xarajatlar.
Sifat omili ta’sirini aniqlashtirish uchun mahsulotlar hajmi miqdo- rini mos ravishda standart sifat ko‘rsatkichiga nisbatan qayta hisob-kitob qilinadi yoki standart sifatga keltiriladi. Misol uchun – standart sut yog‘liligi holatini mahsulot hajmini o‘zgarishiga ta’siri (13-jadval). Jad- valdan ko‘rinib turibdiki, sut yog‘liligini hisobga olgan holda hisoblan- gan ko‘rsatkichlar sifat omilini xolislantirishsiz aniqlangan ko‘rsatkich- lardan jiddiy farq qiladi: sut ishlab chiqarish hajmi yog‘lilik hisobga olinmagan holdagisi o‘tgan yildan 20 % yuqori, bazis yog‘lilikka qayta hisoblashda –13,1 % ga, uning yog‘liligi hisobga olinmay haqiqatdagi sut tannarxi 660 so‘mni tashkil etadi, bazis yog‘lilikka qayta hisoblashda
680 so‘m. Birinchi holatda u 10 % ga , ikkinchisida – 16,6% ga oshdi, demak, sifat ko‘rsatkichi asosida turli sifatdagi bir xil mahsulotlarni to‘g‘ri taqqoslash va o‘rganish imkoniyati bo‘lar ekan.
13 -jadval
Sut sifatini uni ishlab chiqarish hajmi va tannarxga ta’sirini neytrallash
Ko‘rsatkichlar
|
O‘tgan davr
|
Hisobot davri
|
O‘tgan davrga nisbatan hisobot davrida, %
|
Sut ishlab chiqarish xarajatlari, ming so‘m.
|
15 000
|
19 800
|
132
|
Sut yog‘liligi, %
|
3,5
|
3,3
|
94,3
|
Bazis yog‘lilik, %
|
3,4
|
3,4
|
100
|
Sut ishlab chiqarish hajmi, s:
haqiqatdagi yog‘lilik bo‘yicha
bazis yog‘lilik bo‘yicha
|
25 000
25 735
|
30 000
29 117
|
120
113,1
|
1 s sut tannarxi, so‘m.:
haqiqatdagi yog‘lilik bo‘yicha
bazis yog‘lilik bo‘yicha
|
600
583
|
660
680
|
110
116,6
|
Iqtisodiy tahlilda mahsulotlarning jami mahsulot hajmi tarkibidagi salmog‘i yoki strukturasini o‘zgarishi ham mazkur ko‘rsatkichlarni o‘zaro taqqoslashda ayrim noaniqliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlarni bir xil strukturaga keltirish uchun, haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi bazis davr strukturasiga qayta hisoblanishi zarur.
jadval
yili
yili
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va strukturasi
Mahsulotlar turi
|
Baho, so‘m
|
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, dona.
|
Mahsulot- ning egallagan salmog‘i,%
|
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, ming so‘m.
|
Farqi (+;-)
|
Biznes-reja
|
Hisobot
|
Biznes-reja
|
Hisobot
|
Biznes-reja
|
Qayta hisoblangan mahsulot
|
Hisobot yili
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
6
|
7
|
8
|
9
|
P0
|
Q0
|
Q1
|
S0
|
S1
|
Q0P0
|
ΣQ1P0S0/100
|
Q1P0
|
8-7
|
A
|
30
|
5000
|
5300
|
22,3
|
22,6
|
150000
|
156813,6
|
159000
|
2186,4
|
B
|
20
|
7800
|
7940
|
34,8
|
33.8
|
156000
|
163142,4
|
158800
|
- 4342,4
|
S
|
15
|
9600
|
10200
|
42,9
|
43.5
|
144000
|
150836,4
|
153000
|
2163,6
|
Σ
|
x
|
22400
|
23440
|
100
|
100
|
450000
|
470792,4
|
470800
|
7,6
|
Bu yerda: qp–mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmi;
s – umumiy ishlab chiqarishda i-ko‘rinishdagi mahsulotlarning solishtirma salmog‘i ;
p – i- ko‘rinishdagi mahsulotlar narxi.
Keltirilgan misolda (14-jadval) ishlab chiqarish strukturasi o‘zgardi va uning ta’sirida A va S mahsulotlar ulushi ortdi, B mahsulot esa kamaydi, natijada mahsulot ishlab chiqarish hajmi qiymat ifodasida 7,6 ming so‘mga ortdi. Bu korxona faoliyatining yanada obyektiv bahosi, chunki mehnat sig‘imi bo‘yicha uchala mahsulot ham bir xil.
Iqtisodiy tahlilda ko‘rsatkichlarni taqqoslash uchun turli usul- lardan foydalaniladi. Misol uchun, mutlaq kattalik o‘rniga o‘rtacha yoki nisbiy kattaliklarni qo‘llab, qator hollarda ko‘rsatkichlarning taqqos- lanuvchanligiga erishish mumkin. Korxonalarning ishlab chiqarish bazasini hisobga olmasdan mahsulot ishlab chiqarish hajmi, foyda summasi va boshqa mutlaq ko‘rsatkichlarni qiyoslash mumkin emas, lekin mutlaq kattaliklar o‘rniga nisbiy, misol uchun, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarigan mahsulot, aktivlarning ming so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda summasi va shu kabilar. Ushbu holda bunday taqqos- lash butunlay to‘g‘ri sanaladi.
Iqtisodiy tahlilda ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini ta’min- lash uchun tuzatish koeffitsiyentlari ham keng qo‘llaniladi. Xususan, ko‘rsatkichlarning metodik nomutanosibligiga nisbatan e’tiborli bo‘lish lozim. U nafaqat taqqoslash natijalarini, balki umuman voqelik ma’no- sini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Misol uchun, fond qaytimi asosiy vositalarning jami summasi bo‘yicha, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan asosiy vositalar bo‘yicha yoki faqat ularning aktiv qismi bo‘yicha hisoblanishi mumkin. Shuning uchun, xulosalar to‘g‘riligini ta’minlash uchun ularni hisoblash metodikasi bo‘yicha ko‘rsatkichlar bir xilligiga erishish lozim.
Ko‘rsatkichlarni taqqoslashda ularning taqqoslanuvchanlik bo‘yi- cha tabiiy-iqlim sharoitarini ta’minlash juda muhim. Xususan, bu qish- loq xo‘jaligi uchun juda dolzarb masala sanaladi. Korxonalarning turli tabiiy-iqtisodiy zonalarda bo‘lishi mahsulot yetishtirishga, vaqtinchalik va doimiy xarajatlar darajasiga, mahsulotlar mehnat sig‘imi va bosh- qalarga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu omil bo‘yicha ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini ta’minlash uchun iqlimiy va hududiy xususiyatlar bilan shartlangan ko‘rsatkichlarning o‘sish ulushi ajratiladi, keyin esa ularning ta’siri bartaraf etiladi.
Ayrim ko‘rsatkichlarning mavsumiy tavsifiga e’tibor qaratish zarur. Misol uchun, tovar zaxiralari mavsumgacha jamlanadi, qishki davr uchun ozuqa zaxiralari yaratiladi, korxonaning ishchan faolligi davrida kapital aylanuvchanlik koeffitsiyenti o‘sadi. Ayrim hollarda
ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchan emasligi korxonaning hisob siyosatidagi o‘zgarishlari bilan ham kelib chiqishi mumkin. Xususan, amaldagi me’yoriy hujjatlar bir ma’noga ega ko‘rsatkichlarni turli usullar bilan shakllantirish mumkinligiga yo‘l qo‘yadi. Misol uchun, asosiy vositalarga eskirish hamda nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashni turli metod va usullarining mavjudligi; iste’mol qilingan ishlab chiqarish zaxiralarini baholash metodini o‘zgartirish (NIFO, FIFO, LIFO) va boshqalar kiradi.
Xulosa qilib aytganda, ko‘rsatkichlarni taqqoslanuvchan shaklga keltirishning asosiy usullari qiymat, hajm, sifat va struktura omillarning ta’sirini ularni yagona bazisga keltirish yo‘li bilan xolislantirish, shu- ningdek, foydalanish o‘rtacha va nisbiy kattalik, tuzatish koeffitsiyent- lari, qayta baholash metodlaridan foydalanish va shu kabilar hisoblanadi.
|
