Ko‘p omillar ta’sir miqdorini zanjirli bog‘lanish usulida hisob-kitob qilish modeli
Tartib raqami
|
Bir-biriga ta’sir
etuvchi ko‘rsatkichlar (Omillar)
|
Umumlashtiruvchi ko‘rsatkich
|
Umumlashtiruvchi ko‘rsatkichning o‘zgarishi
|
Hisob- lashlar
|
Almash- tirishlar
|
A
|
B
|
V
|
G
|
Alohida olingan
omillar ta’sirida
|
O‘zga- rishlar hisobi
|
|
1
|
-
|
Reja
|
Reja
|
Reja
|
Reja
|
A Bazis
|
x
|
x
|
2
|
1
|
Haqi-
qatda
|
Reja
|
Reja
|
Reja
|
A1 Qayta
hisoblangan
|
A
|
A1 – A
|
3
|
2
|
Haqi-
qatda
|
Haqi-
qatda
|
Reja
|
Reja
|
A2 Qayta
hisoblangan
|
B
|
A2 – A1
|
4
|
3
|
Haqi-
qatda
|
Haqi
qatda
|
Haqi
qatda
|
Reja
|
A3 Qayta
hisoblangan
|
V
|
A3 – A2
|
5
|
4
|
Haqi
qatda
|
Haqi
qatda
|
Haqi
qatda
|
Haqi
qatda
|
A4
Haqiqatda
|
G
|
A4 – A3
|
jadval
Mahsulot hajmini o‘zgarishiga omillar ta’sirini hisoblash
Bir-biriga ta’sir etuvchi omillar
|
Mahsulot hajmi, ming so‘m.
|
Umumlashtiruvchi ko‘rsatkichning
o‘zgarishi
|
Ishchi- larning o‘rta- cha soni, kishi
|
Bir ishchi ishlagan kishi kunlarining o‘rtacha soni, kishi
kuni
|
Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kunlik o‘rtacha
soat
|
Kunlik o‘rtacha bir soatga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi, ming
so‘m
|
Alohida olingan omillar ta’sirida
|
O‘zga- rishlar hisobi
|
100
|
267
|
6,5
|
2
|
347100
|
x
|
x
|
107
|
267
|
6,5
|
2
|
371397
|
Ishchilar
soni
|
24297
|
107
|
260
|
6,5
|
2
|
361660
|
Kishi kunlari
|
-9737
|
107
|
260
|
6,8
|
2
|
378352
|
Kunlik o‘rtacha
soat
|
16692
|
107
|
260
|
6,8
|
2,3
|
435105
|
Bir soatga to‘g‘ri keladigan mahsulot
hajmi
|
56753
|
x
|
x
|
x
|
x
|
435105 -
347100
|
Haqiqatda
- Reja
|
88005
|
21-jadval ma’lumotlaridan ma’lum bo‘lmoqdaki korxonada mahsu- lot ishlab chiqarish hajmi hisobot yilida o‘tgan yilga taqqoslaganda 88005 = (435105 - 347100) ming so‘mga ko‘paygan. Mazkur ijobiy o‘zgarishga 88005 = (+24297) + (-9737) + (+16692) + (+56753) ish-
chilar soni (+24297), kishi kunlari (-9737), kunlik o‘rtacha soat (+16692) hamda bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (+56753) ta’sir etgan. Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kishi kunlarining -7 = (260 - 267) kunga kamayishi mahsulot hajmi o‘zgarishiga salbiy ta’sir qilgan. Qolgan boshqa omillar esa natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishini ijobiy tomonga yo‘naltirgan.
Mutlaq farqlar usuli
Iqtisodiy tahlilda natijaviy ko‘rsatkichlar o‘zgarishiga omillar ta’si- rini alohida aniqlash uchun ko‘p turdagi usullar qo‘llaniladi. Shulardan biri mutlaq farqlar usulidir. 20-jadvalda qayd etilgan misolni mutlaq farqlar usulida hal etish tartibi quyidagicha bo‘ladi.
1. ΔYaMIS=ΔIS*KK0*KS0*BS0=((107-100)= 7)*267*6,5*2=24297
2. ΔYaMKK=IS1*ΔKK0*KS0*BS0= 107*((260-267)= -7)*6,5*2= -9737
3. ΔYaMKS=IS1*KK1*ΔKS0*BS0= 107*260*((6,8-6,5)=0,3)*2 =16692
4. ΔYaMBS=IS1*KK1*KS1*ΔBS= 107*260*6,8*((2,3-2,0)=0,3)=56753
Bu yerda: YaM – yalpi mahsulot; IS – ishchilarning o‘rtacha soni; KK - bir ishchi ishlagan kishi kunlarining o‘rtacha soni; KS - bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kunlik o‘rtacha soat; BS - kunlik o‘rtacha bir soatga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi.
24297+(-9737)+ 16692+56753 = 88005
Nisbiy farqlar usuli
Ushbu usul ham omillar ta’sir miqdorini alohida hisoblab topish uchun mo‘ljallangan. Uning amalga oshirish tartibi 22-jadvalda keltirilgan.
22-jadval
Nisbiy farqlar usuli
Hisoblash tartibi
|
Misol
|
1. ΔYaMIS=YaM0*(ΔIS/IS0)
|
347100*(7/100) = 24297
|
2. ΔYaMKK=(YaM0+ΔYaMIS)*(ΔKK/KK0)
|
(347100+24297)*(-7/267) =
= 371397*(-0,026) = -9700
|
3. ΔYaMKS=(YaM0+ΔYaMIS+ΔYaMKK)*
*(ΔKS/KS0)
|
(347100+24297+(- 9700))*
*(0,3/6,5)=361697*0,5 =16638
|
4.ΔYaMBS=(YaM0+ΔYaMIS+ΔYaMKK+ΔYaMKS)*
*(ΔKB/KB0)
|
(347100+24297-9700+16638)*
*(0,3/2)=378335+0,15 = 56750
|
24297- 9700+16638+56750=87985≈88005
|
Natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishiga ta’sir etgan omillarning har birini alohida miqdorini aniqlovchi usullar bir-birlaridan ayrim jihatlari bilan afzal yoki kamchiliklariga ega.
Mavzu bo‘yicha iboralar:
iqtisodiy tahlil fani metodining tushunchasi;
tahlil metodining o‘ziga xos muhim xususiyatlari;
iqtisodiy tahlilning iqtisodiy-matematik usullari;
tahlilning oddiy-an’anaviy usullari;
taqqoslash usuli;
guruhlashtirish usuli;
mutlaq va nisbiy farqlarni aniqlash usuli;
balansli bog‘lanish usuli;
zanjirli bog‘lanish usuli;
nazariy o‘yin usuli;
integral usuli;
evristik tahlil usuli;
chiziqli programmalashtirish usuli;
indeks usuli;
matritsalar usuli;
logorifmlar usuli.
Takrorlash uchun savollar:
«Metod» so‘zining lug‘aviy ma’nosi nimadan iborat?
Tahlil fanining metodiga iqtisodchi olimlar qanday ta’rif berishgan?
Iqtisodiy tahlil fani metodining o‘ziga xos muhim xususiyatlari nimalardan iborat?
Tahlilda qo‘llaniladigan usullar qanday guruhlarga ajratib o‘rganiladi?
Mutlaq va nisbiy farqlarni aniqlash usuli va uning mohiyati haqida tushuncha bering?
Guruhlashtirish usuli to‘g‘risida ma’lumot bering?
Taqqoslash usuli va uni qo‘llash shartlarini tushuntirib bering?
Zanjirli bog‘lanish usulining asosiy xususiyati nimadan iborat?
Balansli bog‘lanish usulini tahlil jarayonlarida qo‘llashning afzalliklarini ko‘rsatib bering?
Mustaqil o‘rganish uchun topshiriqlar: 1-topshiriq.
Tahlil jarayonida iqtisodiy tahlilning oddiy-an’anaviy va iqtisodiy- matematik usullarini qo‘llashning afzalliklarini ko‘rsatib bering. Qaysi usullardan foydalanilsa, korxona uchun samarali natijalar beradi.
topshiriq.
Quyidagi ma’lumotlar asosida korrelatsiyali va regressiyali usuldan foydalanib, mahsulot tannarxi bilan mehnat sarfi o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlang, tahlil eting va xulosa yozing.
Aksionerlik jamiyati bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan.
Sexlar
|
Mahsulot birligi tannarxi, so‘m
|
Bir birlik mahsulotga sarflangan mehnat
haqi, so‘m
|
x 2
1
|
x 2
2
|
X1*X2
|
1
|
2(X1)
|
3(X2)
|
4
|
5
|
6
|
1
|
2400
|
400
|
|
|
|
2
|
2200
|
400
|
3
|
2310
|
410
|
4
|
2390
|
400
|
5
|
2550
|
570
|
6
|
2600
|
530
|
7
|
2800
|
640
|
Jami:
|
|
|
|
|
| topshiriq.
Quyidagi ma’lumotlardan foydalangan holda tahlilning zanjirli bog‘lanish usulini qo‘llab, korxonadagi material xarajatlarining o‘zgari- shiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlang hamda xulosa va takliflaringizni bayon eting.
Ko‘rsatkichlar
|
Biznes-reja
|
Haqiqatda
|
Farqi
|
1
|
2
|
3
|
4
|
1. Bir birlik mahsulotga sarf-
langan material miqdori, kg
|
30
|
32
|
?
|
2. 1 kg. Material qiymati, so‘m
|
920
|
900
|
?
|
3. Bir birlik mahsulotga sarf- langan jami material xarajati,
so‘m
|
?
|
?
|
?
|
Test savollari:
Iqtisodiy tahlil fani metodining o‘ziga xos jihati qaysi?
ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish;
metofizika;
dunyoqarash;
hammasi to‘g‘ri.
|
