O'zbekiston respublikasi

1. 
   Umumiy xarakteristika
   
2. 
   Ftor, olinishi, birikmalari, xossalari
   
3. 
   Xlor, olinishi, birikmalari, xossalari
   
4. 
   Brom,olinishi, birikmalari, xossalari
   
5. 
   Yod, olinishi, birikmalari, xossalari
   

VII gruppa r-elementlariga ftor F, xlor CI, brom Br, yod J va astat At kiradi.

VII guruxning tipik elemenlari gruppasi F₂, CL₂, brom guppachasi (Br₂, J₂, At).

Galogen suzi yunoncha «golos» (tuz) va «genodos» (tugdiruvchi ) suzidan kelib chikkan. Galogenlarning dastlabki turttasi tabiatda anchagina tarkalgan. Oxirgi galogen - astat esa tabiiy radioaktiv yemirilishlarning oralik maxsulotlari tarkibida uchraydi; u sun'iy ravishda, yadro uzgarishlari yordami bilan xosil qilinadi. Galogenlar atomlarining sirtki qavatida yettitadan elektron (s²p⁵ - elektronlar) buladi. Shu sababli, galogen atomi uziga yana bitta elektron biriktirib olib, uzining sirtki qavatini sakkiz elektronli (ya'ni S²P⁶) oktet konfigurasiyaga utkazishga intiladi. Galogenlarning xammasi xam erkin xolatda kuchli oksidlovchilar bulib, ayniksa, ftor bizga ma'lum bulgan barcha oksidlovchilar orasida eng kuchligi xisoblanadi. Galogenlar gruppasining birinchi a'zosi ftor boshka galogenlardan birmuncha fark qiladi. U faqat - 1 ga teng bulgan oksidlanish darajasiga ega. Uning kislorodli birikmasi -F₂O da xam ftor - 1 valentlidir; shuning uchun F₂O ning nomi kislorod ftorid deyiladi. Ftorning vodorodli birikmasi vodorod ftorid H₂F₂ suvda yaxshi eriydigan suyuklik. Vodorod ftorid suvdagi eritmada ikki boskichda ionlarga ajraladi. Uning birinchi boskichi, xuddi urtacha kuchdagi kislotalarning ionlarga ajralishidek bulib, ikkinchi boskichi esa kuchsiz kislotalarning dissosilanishi kabidir. Shu sababli ftorid kislotani urtacha kuchdagi kislotalar katoriga kiritish mumkin. CI₂, Br₂, va J₂ uzlarining kupchilik birikmalarida - 1 valentli buladi. Bu elementlar yana boshka valentliklarni xam namoyon qila oladi. HCI, HBr, HJ ning suvdagi eritmalari kuchli kislotalar bulib, HCI dan HJ ga utgan sayin kislotaning kuchi ortib boradi, chunki C1^-1, Br^-, J^-1 katorida chapdan ungga utgan sayin ionning zaryadi uzgarmagan xolda radiusi kattalasha boradi. Shu sababli HCI, HBr, HJ ning kaytaruvchilik xossalari xam HCI dan HJ ga tomon kuchayib boradi.

CI₂, Br₂, J₂ uz birikmalarida - 1 dan tashkari +1 dan +7 ga kadar oksidlanish darajalarini namoyon qila oladi.

+1 HCIO, HBrO, HJO

+5 HCIO₃, HBrO₃, HJO₃

+7 HCIO₄, H₅JO₆

Ftor F₂ tartib nomeri Z=9, atom ogirligi 18,998 izotopining massa soni 19, elektron konfigurasiyasi IS²2S²2P⁵. Ftor barcha elementlar ichida eng katta elektrmanfiylik namoyon qiladi; uning nisbiy kiymati NEM=3,95 ga teng. Ftorning uz birikmalaridagi oksidlanish darajasi - 1 ga teng. Ftorning axamiyatga sazovor minerallari kalsiy ftorit CaF₂ (plavik shpak) va kriolit Na3AIF6 dir. Tarkibida ftor bulgan minerallardan appatitlar Ca₅(PO₄)₃, (CL, F)₂ ni xam kursatib utish mumkin. Ftor Yer kobigida ogirlik jixatdan 2,7 x 10^-2 % tarkalgan. Tabiatda ftorning birgina izotopi F - 19 uchraydi. Uning massa sonlari 16 dan 21 gacha bulgan izotoplari sun'iy yullar bilan olingan.

Ftor 2170S da suyuklanadigan KF ( HF dan yoki 72^oS da suyuklanadigan KF x 2HF tarkibli tuzdan foydalanib olinadi. Bu usul labaratoriya va texnika uchun katta axamiyatga ega. Endilikda bu maksad uchun platina idish urnida mis va nikel kotishmalardan idishlar qullaniladi. Anod sinfatida grafit ishlatiladi.

Ftor, och sarik-yashil tusli utkir xidli gaz, nafas yuli shillik pardalarini achitadi va nafasni bugadi. Ftor -188^oS da och-sarik tusli suyuklikka aylanadi, -220^oS da qattiq xolatga utadi, erkin ftor F₂ molekulalaridan iborat. Ftorni suvda eritib bulmaydi, chunki u suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib ketadi. F₂ benzol, xloroform kabi erituvchilarda eriydi. Ftorning elektronga moyilligi 82,8 kkal/g -atom; ionlanish energiyasi 390,7 kkal/g -atom; elektromanfiyligi 390,7+82,8=473,5 kkal/g - atom. Elementlarning nisbiy elektromanfiylik jadvalida F₂ birinchi uringa joylashgan. Ftor atomining radiusi kichik bulganligi sababli, uning yadrosi elektronlarini juda kuchli tortib turadi. Shuning uchun ftor atomining tashki qavatidan bironta elektronni chikarib yuborish nixoyatda kiyin. Ftor eng kuchli metalloid. Ftor eng kuchli oksidlovchi.

Kislorod va azot bilan ftor bevosita birikmaydi; kolgan barcha elementlar bilan muvofik reaksiya sharoitda bevosita birikadi.

Ftorning vodorodli birikmasi HF plavik shpat - CaF₂ ga konsentrlangan sulfat kislota H₂SO₄ ta'sir ettirilsa gazsimon vodorod ftorid xosil buladi.

CaF₂ + H₂SO₄ --> CaSO₄ + 2HF

HF asosan ana shu reaksiya buyicha olinadi. HF shishaga ta'sir etadi; shuning uchun bu reaksiya platina yoki kurgoshindan yasalgan idishlarda utkaziladi. Ftor, vodorod bilan nixoyatda shiddatli ravishda birikadi.

H₂+F₂=2HF
Uta toza HF olish uchun MeF ( HF tipidagi nordon ftoridlarni kizdirishdan foydalaniladi.

KF  HF=HF+KF

Vodorod ftoridning suvdagi eritmasi urtacha kuchdagi kislota xossasiga ega. Umum e'tirof etgan tasavvurlarga muvofik, HF ning suvdagi eritmasi bir asosli kislota xossalarini namoyon qiladi. Suvda HF dissosilanishidan xosil bulgan ftor ioni HF ning dissosilanmagan molekulasini uziga qushib olib, murakkab ion HF₂^-- ga aylanadi. Bu tasavvurga muvofik, HF ning bir molyar eritmasida 10% ga yakin HF2^-- ionlari va taxminan 1% F^- ionlari bordir. Buni kuyidagicha tenglama bilan tasvirlash mumkin:

HF  H⁺+F^- HF+F^- HF₂^-
[H⁺][F^-] [HF₂^-]

K₁=————------=7,2x10^-4 K₂=-------————=5

[HF] [HF] [F^-]
Plavik kislota xlorid kislotaga qaraganda (va boshka vodorod gologenid kislotalariga qaraganda) juda kuchsiz. Plavik kislota Au va Pt dan tashkari boshka kupgina metallarni uzida eritadi. U Pb ning faqat sirtiga ta'sir etadi. Plavik kislota shishani yemiradi; bu vaktda shisha tarkibidagi SiO₂ plavik kislotada erib gazsimon SiF₄ xosil buladi:

SiO₂ + 4HF = SiF₄ + 2H₂O

SiF₄ +4H₂O = H₂SiO₄ + 4HF

Plavik kislataning tuzlari NaF, KF va CaF₂ suvda yomon eriydi, lekin uning AgF tuzi suvda yaxshi eriydi.

Fe, Al, Sr, Ti va boshka metallarning ftoridlari ishqoriy metallarning ftoridlari bilan kompleks ftoridlar xosil qiladi:KTi₅, KCrF₄

Ftorni kislorodli birikmalari uchta: OF₂^- kislorod ftorid: O₂F₂^- kislorod diftorid; O₃F₂^- ozon diftorid. OF₂ kuyidagi reaksiya orqali olinadi:

2F₂+2NaOH=2NaF+OF₂+H₂O

OF₂ rangsiz, nafas organlariga kuchli ravishda ta'sir etadigan gaz.Uning qaynash xaroratsi -145^oS, kotish xaroratsi -223,8^oS; suyuk xolda sargish tusga ega. Suvda eriganida kuyidagi reaksiya boradi:

F₂O+H₂O --> O₂+2HF

kislorod diftorid O₂F₂ kuyidagi reaksiya orqali olinadi:

F₂+O₂ --> O₂F₂

O₂F₂ faqat past xaroratlarda barkaror modda; u kizgish rangli qattiq jism: uning qaynash xaroratsi -57^oS ; muzlash xaroratsi -163,5^oS qaynash xaroratsidan salgina yukorirokda O₂ va F₂ ajralib ketadi.

Ozon diftorid O₃F₂ past xaroratda olinadigan kuk-kizil suyuklik; uning -183^oS dagi zichligi 1,74 g/sm³. U xam endotermik modda bulib, uning xosil bulish issikligi -6,24 kkal/mol ga teng. O₃F₂ -5^oC da parchalanadi.

Xlor CL₂, tartib nomeri Z=17, atom ogirligi 35,5 izotoplarning massa sonlari 35 va 37. Elektron konfigurasiyasi 1S²2S²2p⁶3S²3r⁵

Xlorni 1774 yili Sheyele xlorid kislotaga MnO₂ ta'sir ettirish yuli bilan kashf etgan. Faqat 1810 yilda Devining xizmatlari tufayli, xlor ximiyaviy element sifatida tanilgan (yunoncha «xloros»-yashil-sarik)

Xlor tabiatda keng tarkalgan; Yer kobigida ogirlik jixatidan 4,810^-2 % tarkalgan. Xlor tabiatda birikmalar xolida buladi: NaCI, NaCIKCI, MgCI₂6H₂O, MgSO₄KCI3H₂O. NaCI tuzi xlor sanoati uchun zaruriy xom ashyodir. Inson organizmida kariyb 0,25% gacha xlor buladi. Nixoyat, oshkozon suyukligida 0,3-0,4% HCL ning bulishi juda katta fiziologik axamiyatga ega. Inson va xayvonlar organizmida NaCI ning borligi organizm xujayralarida «suv balansini» boshkarib turadi.

Tabiiy birikmalarda xlor ikki izotop xolida uchraydi: ³⁵₁₇Cl, ³⁷₁₇Cl. Xlorning tabiiy izotoplaridan tashkari 5 ta sun'iy radioaktiv izotoplari ³³₁₇Cl, ³⁴₁₇Cl, ³⁶₁₇Cl, ³⁸₁₇Cl, ³⁹₁₇Cl lar olingan.

Laboratoriyada xlor asosan xlorid kislotaga oksidlovchilar ta'sir ettirish yuli bilan olinadi.

4HCI+MnO₂=CI₂+MnCI₂+2H₂O

16 HCI +2KMnO₄=5CI₂+2MnCI₂+2KCI+8H₂O

Texnikida Cl₂ faqat osh tuzini suvdagi eritmasini elektroliz qilish yuli bilan olinadi.

elektroliz

Texnikada 2NaCI+2H₂O  H₂+CI₂+2NaOH

Xlor sarik-yashil tusli gaz, uning qaynash xaroratsi-34^oS; kotish xaroratsi - 102,4^oS. Xlor molekulasi 727^oS da 0,03%, 1727^oS da esa 52% parchalanadi. Uy xaroratsida bir xajm H₂O da 2,3 xajm CI₂ eriydi. Xlorning suvdagi eritmasi «xlorli suv» dan + 8^oS dan past xaroratlarda CI₂ x 8H₂O tarkibli xlor gidrat ajratib olinishi mumkin.

Xlor kuchli oksidlovchi, kupchilik metallar va metallmaslar bilan birikadi.

2Na+CI₂=2NaCI

2Fe+3CI₂=2FeCI₃

H₂+CI₂=2HCI

2S+CI₂=S₂CI₂

Xlor suv va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi.

CI₂+H₂O=HCI+HCIO

CI₂+2NaOH=2NaCI+NaCIO+H₂O

CI₂+2Ca(OH)₂=CaCI₂+Ca(CIO)₂+2H₂O

Xlorning vodorodli birikmasi vodorod xlorid, vodorod bilan xlor aralashmasiga kuyosh nuri ta'sir ettirish yoki bu aralashmani yokish orqali sintetik usulda olinishi mumkin:

H₂+CI₂=2HCI

Bu reaksiya fotoximiyaviy reaksiyalar katorga kiradi.

Cl+hv --> 2Cl

ClH₂ --> HCl+H

HQ Cl2 --> HCl+Cl

Cl + H₂ --> HCl+H va xokazo

NaCI+H₂SO₄=NaHSO₄+HCI (odatdagi xarorat)

NaCI+NaHSO₄=Na₂SO₄+HCI (800^oC da)

Vodorod xlorid odatdagi sharoitda gaz, uning qaynash xaroratsi -84,90S, muzlash xaroratsi - 114,8^oS, 20^oS da 1l suvda 450 litr HCI gazi eriydi.

HCI ning suvdagi (37,29%) eritmasi kuchli kislota bulib, xlorid kislota (tuz kislotasi) nomi bilan yuritiladi. Xlorid kislota eritmasi past xaroratlarga kadar sovitilganda HCIH₂O, HCI2H₂O, HCl3H₂O tarkibli kristallgidratlar xosil buladi.

Aktivlik katorining chap tomonidagi metallar xlorid kislotadan H₂ sikib chikarib, tuz xosil qiladi.

Fe+2HCI=FeCI₂+H₂

Zn +2HCI= ZnCI₂+H₂

Misga xlorid kislota xavo kislorodi ishtirokida ta'sir eta oladi:

2Cu+4HCI+O₂=2CuCI₂+2H₂O

Kumushga xavo ishtirokida konsentrlangan HCI sekin ta'sir etadi:

4 Ag+4HCI+O₂=4AgCI+2H₂O

Metall xloridlar xlorid kislotaning tuzlaridir. Kupchilik metallarning xloridlari suvda yaxshi eriydi. Lekin kumush xlorid AgCI, mis(I)-xlorid CuCl, simob(I)- xlorid Hg₂Cl₂, talliy (I)- xlorid TLCl, kurgoshin (II)-xlorid PbCl₂ yomon eriydi.

Xlor bilan kislorod bevosita birikmaydi, lekin bilvosita yullar bilan xlorning kuyidagi oksidlari olingan: Cl₂O, ClO₂, CI₂O₆ (yoki ClO₃), Cl₂O₇

Shuningdek, ClO₂ va Cl₂O parchalanganda oralik maxsulot sifatida ClO xosil bulishi xam isbot qilingan.

Cl₂O-xlor(I)-oksid, kuruk simob(II)- oksidga 0^oS da xlor yuborish yuli bilan xosil qilinadi:

2Cl₂+HgO=HgCl₂+Cl₂O

Cl₂O- sarik kungiz gaz, u bekaror modda bulganidan salga portlaydi. Bu moddaning dipol momenti 1,96 debay, xlor atomi bilan kislorod atomi orasidagi masofa(CI-O-masofasi) 1,6 8 A^o ga teng. CIO- gipoxlorit- ion nomi bilan yuritiladi masalan, NaCLO- natriy gipoxlorit deyiladi. Gipoxlorit kislota (HCLO), u xlorning gidrolizi natijasida xosil buladi:CL₂+H₂O --> HCLO + HCL.

HCLO juda kuchsiz kislotalardan xisoblanadi:uning dissosilanish konstantasi Kq310^-8 ga teng. Gipoxlorit kislota parchalanib, atomar kislorod chikarib turadi.

HCLO=HCL+O

Shu sababli nam xlor okartirish xossasiga ega buladi.Gipoxloritlarni olish uchun ishqorlarning eritmalariga xlor ta'sir etiriladi: CL₂+2NaOH=NaCL+NaCLO+H₂O

Bu reaksiya natijasida xosil bulgan suyuklik kup vaktlardan beri Laborak suvi nomi bilan okartirish maksadlari uchun ishlatilib keladi. Kaliy gidroksid eritmasiga CL yuborilishidan xosil bulgan suyuklik javel suvi deyiladi va matolarni okartirish uchun ishlatiladi. Gipoxlorit kislota tuzining okartirish xossasi kuyidagi reaksiyaga asoslangan:

KCLO+CO₂+H₂O=HCLO+KHCO₃ HCLO=HCL+O
Okartirish, shuningdek, dizenfeksiya qilish uchun xlorli oxak keng ishlatiladi, modda Ca(OH)₂ga CL₂ ta'sir etirib olinadi.

2Ca(OH)₂+2CL₂=CaCL₂+Ca(CLO)₂+2H₂O

Ca(CLO)₂+CO₂+H₂O=CaCO₃+2HCLO

Xlorit kislotaning angidridi CL₂O₃ olingan emas. Xlorit kislotaning HCLO₂ uzi xam faqat suyultirilgan suvdagi eritmalarda buladi xolos. Urtacha kuchdagi kislota uning dissosilanish konstantasi odatdagi xaroratda 510^-3 ga teng.

Xlor (IV)- oksid CIO₂ ga muvofik keladigan kislota olingan emas. Xlor (IV) - oksid olish uchun xloratlarni sulfat kislota bilan parchalash yoki ularni biror kaytaruvchi ta'sirida kaytarish kerak:

2KCLO₃+C₂H₂O₄+2H₂SO₄=2KHSO₄+2H₂O+2CO₂+2CLO₂

2NaCLO₃+H₂SO₄+SO₂=2NaHSO₄+2CLO₂

CIO₂- utkir xidli, yashil - sarik tusli, uz-uzidan portlaydigan gaz. Uning qaynash xaroratsi 11^oS, muzlash xaroratsi -59^oS. U sovitilganda kungir tusli suyuklikka aylanadi. CIO₂ ishqorlar bilan xlorit va xloritlar xosil qiladi: 2CIO₂+2NaOH --> NaCIO₂+NaCIO₃+H₂O

Suv bilan esa xlorit va xlorat kislotalarning eritmalarini xosil qiladi:

2CIO₂+H₂O  HCIO₂+HCIO₃
Xlorat angidrid CI₂O₅ olingan emas; xloratlar gipoxloritlarning 50-60^oS da parchalanishidan xosil buladi.

3KCIO --> KCIO₃+2KCI

6KOH+3CI₂=5KCI+KCIO₃+3H₂O

Ba (CIO₃)₂+H₂SO₄=BaSO₄+2HCIO₃

Xlorat kislota uzining kup xossalari bilan nitrat kislota HNO₃ ni eslatadi; xususan xlorat kislotaning xlorit kislota bilan aralashmasi xuddi zar suvi singari nixoyatda kuchli oksidlovchi xisoblanadi:

2HCLO₃+2HCL=2CLO₂+CI₂+2H₂O

Xlorat kislotaning tuzlari metall xloratlar MeCIO₃ odatdagi xaroratda tamomila barkaror, suvda yaxshi eriydigan rangsiz moddalar bulib, kizdirilganda (katalizator ishtirokida) kislorod ajratib parchalanadi:

2KCLO₃=2KCI+3O₂

Katalizatorsiz kizdirilganda parchalanish kuyidagicha boradi.

4KCLO₃  KCL+3KCLO₄

Xlor(VI) oksid odatdagi xaroratda koramtir- kizil tusli suyuklik. Xlor (VI) - oksidning suyuk xolatdagi molekulyar ogirligi CL₂O₆ formulaga, bug xolatdagisi esa-CIO₃ formulaga muvofik keladi.

Xlor (VI) - oksid asta - sekin suvda erib, xlorat va perxlorat kislotalarning aralashmasini xosil qiladi:

CL₂O₆+H₂O=HCLO₄+HCLO₃

CL₂O₇ rangsiz, moysimon suyuklik, u kuyidagi reaksiya orqali olinadi.

4HCLO₄+P₂O₅=CL₂O₇+2HPO₃

Perxlorat kislota HCIO₄ esa perxloratlarga konsentrlangan H₂SO₄ ta'sir ettirishdan xosil buladi:

KCLO₄+H₂SO₄=KHSO₄+HCLO₄

Perxlorat uz navbatida xloratlarning katalizatorsiz sharoitda parchalanishidan xosil buladi. Perxlorat kislota nixoyatda kuchli kislotadir . Perxlorat kislota suv bilan bir necha gidratlar xosil qiladi, chunonchi:

HCLO₄H₂O, HCLO₄2H₂O, HCLO₄3H₂O

Xlorning kislorodli kislotalarining kuchi xlorning oksidlanish darajasi ortishi bilan, lekin ularning oksidlash kobiliyati xlorning oksidlanish darajasi ortgan sayin kamayadi:

Kislota kuchini ortishi -->

HCLO-HCLO₂-HCLO₃-HCLO₄

Oksidlanish kobiliyatining pasayishi -->

KCLO+2KJ+H₂O=KCL+J₂+2KOH

KCLO₃+KJ+H₂O --> reaksiya bormaydi

KCLO₃+6KJ+3H₂SO₄=KCL+3K₂SO₄+3J₂+3H₂O

Perxlarat anion CLO₄ ning xosilalari odatdagi xaroratda, xatto kislotali muxitda xam, oksidlovchi sifatida reaksiyaga kirishmaydi:

KCLO₄+KJ+H₂SO₄ --> reaksiya bormaydi

Brom Br, tartib nomeri Z=35, tabiiy izotoplari , , bromning elektron konfigurasiyasi 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶3d¹⁰4s²4p⁵.

Brom 1826 yilda Ballar tomonidan kashf etilgan.

romning Yer pustlogida umumiy miqdori ogirlik jixatdan 1,610^-4%. Brom tuz konlarining ustki qavatida karnalit KBrMgBr₂6H₂O xolida uchraydi. NaBr va KBr dengiz suvida va tuz konlarda topiladi. Ba'zi neft konlaridan chikadigan suvlarda xam bir oz miqdorda brom birikmalari uchraydi.

Brom olishning eng orzon usuli bromidlarga xlor ta'sir ettirihdir. Bunda xlor bromidlardan bromni sikib chiqaradi.

2KBr+CL₂=2KCL+Br₂

Brom odatdagi sharoitda shotut rangli suyuk metallmas bulib, uning buglari utkir yokimsiz xidlidir. Brom suvi sovitilganda Br₂8H₂O tarkibli kristallgidrat ajralib chikadi (-10^oS dan pastda)

Bromning elektronga moyilligi xlornikidan kichik, shu sababli brom bilan buladigan reaksiyalar xlor bilan buladigan reaksiyalarga qaraganda sustrok. Vodorod bromid HBr vodorod bilan bromning bevosita birikishidan xosil bulishdan tashkari, yana kaliy bromidga H₂SO₄ ta'sir ettirish yuli bilan xam HBr olinishi mumkin:

KBr+H₂SO₄=HBr+KHSO₄

boradi: masalan, brom vodorod bilan faqat kizdirilganda yoki katalizator ishtirokida reaksiyaga kirishadi:

H₂+Br₂=2HBr
Lekin bu reaksiya uchun qullaniladigan H₂SO₄ ning konsentrasiyasi u kadar yukori bulmasligi ( uning solishtirma ogirligi 1,4 ga teng bulishi) kerak. Aks xolda xosil buladigan HBr oksidlanib brom ajrala boshlaydi:
2HBr+H₂SO₄=Br₂+SO₂+2H₂O

Olingan eritmani fraksion xaydash orqali HBr ning konsentrasiyasini 48% gacha yetkazish mumkin. Vodorod bromid olish uchun asosan PBr3 gidrolizidan foydalaniladi:

PBr₃+3H₂O=H₃PO₃+3HBr

Vodorod bromid utkir xidli rangsiz gaz; xavoda xuddi HCL kabi tutaydi. Vodorod bromidning suvdagi eritmasi juda kuchli kislota. U metallarga, metall oksidlariga va gidroksidlariga xlorid kislota kabi ta'sir etadi. Bromid kislotaning tuzlari metall bromidlar suvda yaxshi eriydi: faqat ba'zi ogir metallarning bromidlari (masalan AgBr va PdBr₂) suvda oz eriydi.

Brom oksidlari kiyinchilik bilan xosil buladigan moddalar bulib ular nixoyatda bekaror. Xozirgacha bromning kuyidagi oksidlari olingan:BrO₂^- brom dioksid, Br₂O^- dibrom oksid va BrO₃^- brom trioksid.

Bromning kislorodli kislotalari ikkita: HBrO^- gipobromit kislota va HBrO₃ bromat kislota. Birinchi kislotada bromning oksidlanish darajasi +1 ga, ikkinchisida esa +5 ga teng.

Gipobromit kislota bromning suv ta'siridan parchalanganida oz miqdorda xosil buladi:

Br₂+H₂O  HBrO+HBr

Muvozanatdagi sistemadan HBr ni yukotish uchun bromli suvga simob(II)- oksid qushiladi:

2Br₂+HgO+H₂O=HgBr₂+2HBrO

Xosil bulgan HBrO eritmasini vakuumda 30⁰ % da buglatish yuli bilan gipobromit kislotaning konsentrasiyasi 6% yetkaziladi. Gipobromit kislotaning tuzlari metall gipoxloritlar kabi xosil buladi. Gipobromitlar bekaror moddalar bulib, xuddi gipoxloritlar kabi kizdirganda disproporsiyaga uchraydi:

3KBrO=2KBr+KBrO₃

Bromat kislota HBrO₃ bariy bromatga suyultirilgan H₂SO₄ ta'sir ettirib olinadi. Bundan tashkari, bromli suvga xlor yuborilganda xam bromat kislota xosil buladi:

Br₂+6H₂O+5CL₂=2HBrO₃+10HCL

Bromat kislota faqat suvdagi eritmada barkaror modda; uning kislotalik kuchi xlorat kislotanikidan birmuncha pastrok, lekin HCLO₃ ga qaraganda HBrO₃ ancha barkaror, uning suvdagi konsentrasiyasini 50% ga yetkazish mumkin.

Bromat kislotaning uzi xech kayerda ishlatilmaydi, lekin uning tuzlari oksidlovchi sifatida qullaniladi.

Bromatlar bilan bromidlar orasida kislotali muxitda boradigan reaksiya dikkatga sazovordir:

KBrO₃+5KBr+6HCL=3Br₂+6KCL+3H₂O

Bu reaksiyada xosil buladigan brom kaytaruvchilar miqdorini aniklashda qullaniladi. Bu metod analitik ximiyada bromatometriya nomi bilan yuritiladi.

Yod, tartib nomeri Z=53 atom ogirligi 126,9044, barkaror izotopi ₅₃¹²⁷J elektron konfigurasiyasi

Yodni fransuz olimi Kurtua 1811 yili dengiz usimliklarining kulini tekshirish natijasida kashf etdi. Yodning mustaqil element ekanligini esa 1813 yilda Gey-Lyussak isbot qildi va yod nomi berishni taklif etdi. Yodning Yer kobigidagi miqdori ogirlik jixatidan 310^-5% ni tashqil qiladi. Yod odatda brom uchraydigan joylarda buladi. Yodning tabiatda tarkalganligi katta axamiyatga ega. Yod birikmalari organizmda modda almashinuvini yulga solib turishda muxim rol uynaydi. Organizmda yod yetishmay kolganda endemik bukok deb ataladigan kasallik vujudga keladi.

Yod toza element xisoblanadi, chunki tabiatda uning faqat bir izotopi -J uchraydi, lekin yodning juda kup sun'iy izotoplari olingan. Yod yodidlarga xlor ta'sir ettirish yuli bilan olinadi.

2KJ+CL₂=2KCL+J₂

Yod olishda yana kuyidagi usuldan foydalaniladi, ya'ni Chili silitrasidan NaNO₃ kristallanganida ortib koladigan eritma tarkibida natriy yodat buladi. Bu eritmadan yod olish uchun eritmaga SO₂ yuboriladi (yoki H₂SO₄ ning tuzlari qushiladi). Bu vaktda natriy yodat yodga kadar kaytariladi:

2NaJO₃+5SO₂+4H₂O=J₂+4H₂SO₄+Na₂SO₄

Ishlab chikarishda olinadigan yod uncha toza bulmaydi; u albatta, tozalanishi kerak. Yodni tozalash uning sublimatlanish xossasiga asoslangan.

Yod odatdagi xaroratda kungir tusli rombik, metall yaltirokligiga ega bulgan kristall modda. Yod buglari ikki atomli molekulalardan iborat. Yod molekulalarining atomlarga ajralishi 927^oS da 13% ga yetadi. Yod suvda juda oz eriydi; bu vaktda yodning oksidlanish darajasi 0 dan +1 ga va -1 ga kadar uzgaradi:

J₂+H₂O  HJ+HJO

Yodning gidrolizlanish konstantasi K_gid=510^-13. Lekin yod molekulalari kutbsiz bulganligi sababli yod organik erituvchilarda ( spirt, benzol, efir, xloroform kabi erituvchilarda) yaxshi eriydi. Yod bilan erituvchi orasida uzaro ta'sir borligi tufayli eritmalarning rangi gunafsha yoki kungir tusli buladi. Agar bu uzaro ta'sir kuchsiz bulsa (masalan, CCL₄), eritma gunafsha yoki kungir tusli buladi. Uzaro ta'sir kuchlirok bulsa, (masalan, asetonda) eritma kungir tusni egallaydi.

Ximiyaviy jixatdan yod oksidlovchilar jumlasiga kiradi. Lekin uning oksidlash xossalari xlor va bromnikiga qaraganda kuchsizrok ifodalangan.

Galogenlar va ularning birikmalari ximiya sanoatida, medisinada, ozik-ovkat sanoatida, gazlamalarni okartirishda, vodoprovod suvini tozalashda va boshka soxalarda ishlatiladi.

Tayanch iboralar.

1. Galogenlarning tabiatda uchrashi.

2. Galogenlarning atom tuzilishi.

3. Galogenlar birikmalarida boglanish.

4. Ftorning xossalari.

5. Ftorning birikmalari.

6. Xlorning xossalari.

7. Xlorning birikmalari.

8. Brom xossalari.

9. Brom birikmalari.

10. Yod xossalari.

11. Yod birikmalari.

1. Ftor kanday kompleks birikmalar xosil qiladi.

2. Xlorning oksidlanish-kaytarilish reaksiyalari.

3. Bromning oksidlanish-kaytarilish reaksiyalari.

4. Yodning oksidlanish-kaytarilish reaksiyalari.
Adabiyot

1. 
   309-328 betlar
   
2. 
   197-224 betlar