106
N
P
P
N
i
I
p
arif
p
100
100
0
1
)
(
(11.15)
12.1-jadvalda
3
,
102
8
160
3
,
105
8
,
96
80
7
,
85
3
,
83
1
,
111
3
,
96
N
i
I
p
p
%
Demak, bozorda baholar 2,3 foizga otrgan.
Bu indeksni birinchi marotaba italyan iqtisodchisi Djon Rinaldo Karli
1751 yilda, Italiyada don, vino va zaytun yoi baholarining 1500-1750
yillarda
o`sishini aniqlashda qo`llagan. SHuning uchun uni Karli indeksi deb yuritiladi.
Oddiy o`rtacha arifmetik indeksning muqobil varianti sifatida oddiy
o`rtacha garmonik indeksni qarash mumkin:
i
N
I
gar
p
1
)
(
(11.16)
12.1-jadvalda
1
,
96
160
1
3
,
105
1
8
,
96
1
80
1
7
,
85
1
3
,
83
1
1
,
111
1
3
,
96
1
8
p
I
%
Demak, 1 so`mning sotib olish qudrati 3,9 % pasaygan.
Bu formulaning maxrajidagi 1
i
p
ifoda milliy valyuta (so`mning) sotib
olish qudrati qanday o`zgarishini aniqlaydi. SHuning uchun 11.16
formuladan
so`mning sotib olish qudrati indekslari asosida baholarning o`rtacha o`zgarishini
aniqlashda foydalanish mumkin.
Vaznsiz o`rtacha indekslarning yana bir turi oddiy geometrik o`rtacha
indekslardir:
n
n
j
pj
gar
p
i
I
1
)
(
(11.17)
Bu erda P-ko`paytirish shartli belgisi.
12.1-jadvalda
9993
,
0
6
,
1
053
,
1
966
,
0
8
,
0
857
,
0
833
,
0
111
,
1
963
,
0
8
P
I
yoki
99,93 %. Bu indeksga baho katta miqdorda oshgan (60 %) gilam kuchsiz ta`sir
etadi, vaholanki Karli indeksiga sezilarli ta`sir etgan edi.
Oddiy o`rtacha geometrik indeksni ingliz iqtisodchisi Uil`yam Stenli
Jevons 1863 yilda taklif etgan.
Oddiy agregat indeks shaklida umumiy baho indeksi joriy baholar
yig’indisini bazis baholar yig’indisiga bo`lishdan hosil bo`ladi:
100
0
1
)
(
p
p
I
oddiy
p
(11.18)
Bu indeksni frantsuz moliyachisi SHarli Dyuti 1738 yilda qo`llagan.
Aslida u yakka indekslarni bazis baholari
bilan tortib olingan vaznli
indeksdir:
0
0
0
0
0
1
)
(
p
p
i
p
p
p
p
I
p
oddiy
p
(11.19)
12.1-jadvalga binoan
107
%
2
,
141
100
37190
52500
25000
5700
3100
50
70
120
1800
1350
40000
6000
3000
40
60
100
2000
1300
0
1
)
(
p
p
I
oddiy
p
Barcha
vaznsiz
indekslar
o`zaro
bog’lanishni
ifodalovchi
tizimdan
indekslashtirilayotgan hodisalarni ajratib, alohida olib qaraganda ular
dinamikasida kuzatiladigan sof o`zgarishlarni miqdoran baholaydi. Ular
predmetlik
xususiyatiga, iqtisodiy ma`noga ega. Ammo har qanday sharoitda
hamma vaznsiz indeks turlaridan foydalanib bo`lmaydi. Masalan, oddiy agregat
indeksni turli jinsli mahsulotlar jismoniy hajmi o`zgarishini aniqlashda qo`llab
bo`lmaydi, chunki ular taqqoslamalik, umumo`lchovlik xususiyatiga ega emas.
Bunday sharoitda geometrik o`rtacha indekslarni qo`llash asoslidir.
Hodisalar
barqarorligini aniqlash maqsadida indekslarni turli tashqi kuchlar, jumladan
mavsumiy, ayritabiiy sharoit ta`siridan chetlanib hisoblash zaruriyati tug’ilganda
geometrik o`rtacha indekslar juda qo`l keladi.
Umuman vaznsiz indekslarni
qisqa vaqt davomida hodisalarda kuzatiladigan o`zgarishlarni chamalash vositasi
sifatida qo`llash mumkin.
