16-jadval
O`zbekiston iste`mol baholari indekslari (2004 y.)
Vazn
dekabr
2004 y
I
Chorak
2004
II
Chorak
2004
III
Chorak
2004
IV
Chorak
2004
2004/2003
d
tovarlar
jami
0,85544
97,0
94,8
99,4
101,4
98,0
shu
jumladan
Oziq-
ovqat
0,63560
93,6
90,9
97,4
100,1
95,3
Nooziq-
ovqat
0,21884
107,3
105,6
105,8
105,6
106,3
Xizmatlar
0,14556
128,4
125,6
120,4
122,3
123,6
∙ Manba O`zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. – T.: 2005, 25-b.
Bu erda indekslar quyidagi tartibda hisoblangan. Masalan III chorak 2004
y: a) tovarlar guruhi uchun:
%
4
,
99
21884
,
0
63560
,
0
21884
,
0
8
,
105
6356
,
0
4
,
97
d
d
i
I
p
p
b) tovar va xizmatlar uchun
%
6
,
102
000
,
1
14556
,
0
4
,
120
85544
,
0
4
,
99
d
d
i
I
p
p
Vaznli o`rtacha indekslarni tortilgan garmonik o`rtacha indeks shaklida
ham tuzish mumkin:
I
M
M
i
d
i
p
j
j
n
j
p
j
n
j
p
j
n
1
1
1
1
(11.21)
Agar vaznlar
d
M
M
q p
q p
j
j
j
1
1
1
1
joriy davr holatida tuzilgan bo`lsa, u holda
sifat ko`rsatkichlar (masalan, baholar) uchun:
I
M
M
i
q p
q p
p
p
q p
q p
p
j
j
p
1
1
1
1
1
0
1
1
1
0
:
109
Demak, sifat ko`rsatkichlar uchun joriy vaznli garmonik o`rtacha indeks
joriy vaznli agregat indeksga teng. Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun ham u joriy
vaznli agregat indeksga barobar,
chunki
1
0
1
1
0
1
1
1
1
1
1
1
:
1
1
p
q
p
q
q
q
p
q
p
q
p
q
I
q
i
p
q
q
(11.22)
Vaznli o`rtacha indekslar tortilgan geometrik o`rtacha shaklida ham
tuzilishi mumkin
W
w
p
p
p
I
)
(
0
1
(11.23)
Vaznli o`rtacha indekslar ichida amalda qo`llanishi jihatidan eng qulayi
tortilgan arifmetik indekslardir. Ularning surati ham, maxraji ham iqtisodiy
ma`noga, predmetlilik xususiyatiga ega. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu
indekslarni keng qo`llanishi ilmiy jihatdan asosli hisoblanadi.
11.7. Bazis vaznli agregat indekslar. Laspeyres indekslari
Agregat so`zi lotincha «aggregatus» so`zidan olingan bo`lib, o`zaro
biriktirish, birga qo`shish, uzviy birlashtirish degan luaviy mazmunga ega.
Demak, agregat ko`rsatkichlar turli xil iqtisodiy ko`rsatkichlarni o`zaro
biriktirishdan, uzviy birlashtirishdan tuzilgan umumiy , yima, to`plama
ko`rsatkichlardir va ular murakkab hodisalarni miqdor sifat aniqligini o`lchaydi.
Ana shunday ko`rsatkichlarni turli davrlar uchun tuzib, ularni o`zaro
taqqoslashga asoslangan indekslar agregat indekslar deb ataladi. Ular murakkab
iqtisodiy hodisalar o`zgarishini ta`riflaydi.
Agregat indekslar tuzishdagi asosi muammo mohiyatan turli xildagi
ko`rsatkichlardan umumiy agregat barpo etish uchun ularni vazminlashtirishdan
iborat.
O`z-o`zidan ravshanki, indekslashtirilayotgan hodisalar mazmunan turli
xilda bo`lganligi uchun ularning ko`rsatkichlarini bevosita qo`shib bo`lmaydi.
Demak, dastlab ularni bir o`lchovli ko`rinishga keltirish lozim, so`ngra agregat
ko`rsatkich hosil qilish mumkin. Buning uchun indeksni hisoblash jarayoniga
qo`shimcha ko`rsatkich kiritishimiz kerak, ammo u o`zgarmas miqdor bo`lishi
shart. SHu bilan birga u ayrim indekslashtirilayotgan ko`rsatkichlar umumiy
agregatda qanday vaznda bo`lishini ham aniqlaydi.
SHunday qilib, agregat indeksni umumiy ko`rinishda quyidagicha yozish
mumkin:
sifat ko`rsatkichlari uchun
I
q p
q p
p
1
0
(11.24)
miqdoriy ko`rsatkichlar uchun
I
pq
pq
q
1
0
(11.25)
Vazn vazifasini har doim indekslashtirilayotgan hodisa bilan uzviy
bog’langan bir iqtisodiy sharoitda shakllanadigan ko`rsatkich bajaradi. U
110
o`zgarmas miqdor maqomida bo`lishi uchun bazis vaznli agregat indekslarni
tuzayotganda bazis davr holatida biriktiriladi:
miqdoriy ko`rsatkichlari uchun
I
p q
p q
q
0
1
0
0
(11.26)
sifat ko`rsatkichlari uchun
I
q p
q p
p
0
1
0
0
(11.27)
Agregat indekslarda vaznlarni bazis davr holatida olish zarurligini 1871
yilda nemis olimi e. Laspeyres asoslagan. Indekslar nazariyasida ular Laspeyres
indekslari deb yuritiladi. 12.1-jadvalga binoan,
%
3
,
101
100
378000
382950
25000
100
5700
12
3100
10
50
100
70
80
120
150
1800
50
1350
100
25000
600
5700
12
3100
10
50
140
70
85
120
180
1800
40
1350
120
0
0
1
0
q
p
q
p
I
q
%
7
,
104
100
378000
395800
25000
1000
5700
12
3100
10
50
100
70
80
120
150
1800
50
1350
100
40000
1000
6000
12
3000
10
40
100
60
80
100
150
2000
50
1300
100
0
0
0
1
q
p
q
p
I
q
11.8. Joriy vaznli agregat indekslar. Paashe indekslari
Vaqt o`tgan sari hodisa va jarayonlar kyechish sharoitlarida kuzatiladigan
o`zgarishlar to`plana boradi, davrlar orasidagi farqlar kuchayadi, natijada bazis
davrning taqqoslamaligi pasayadi. Bu esa Laspeyres indekslariga ham ta`sir
etadi. SHuning uchun agregat indekslarning muqobil varianti joriy vaznda
tuziladi. Demak, ularda vazn qilib olinadigan ko`rsatkichlar joriy davr holatida
qotgan holda qatnashadi:
miqdoriy ko`rsatkichlar uchun
I
p q
p q
q
1
1
1
0
(11.28)
sifat ko`rsatkichlari uchun
I
q p
q p
p
1
1
1
0
(11.29)
Agregat indekslarni joriy vaznli qilib tuzishni 1874 yilda nemis olimi
G.Paashe har taraflama asoslagan. Olim nomini abadiylashtirib, ular Paashe
indekslari deb yuritiladi.
12.1 jadvalga ko`ra:
%
7
,
98
100
395800
390700
40000
0
,
1
6000
12
3000
10
40
100
60
80
100
150
2000
50
1300
100
40000
6
,
0
6000
12
3000
10
40
140
60
85
100
180
2000
40
1300
120
0
1
1
1
q
p
q
p
I
q
111
%
0
,
102
100
382950
390700
25000
6
,
0
5700
12
3100
10
50
140
70
85
120
180
1800
40
1350
120
40000
6
,
0
6000
12
3000
10
40
140
60
85
100
180
2000
40
1300
120
0
1
1
1
p
q
q
p
I
p
Qisqacha xulosalar
Indeks ko`p qirrali tushunchadir. U turli sohalarda qo`llanib, ma`lum
maqsad uchun xizmat qiladi. Statistikada bu atama murakkab solishtirma
iqtisodiy ko`rsatkich ma`nosida ishlatiladi. Indeks umumiy ko`rinishda
o`rganilayotgan iqtisodiy hodisalarni ikki holatda olib, ularni maxsus yo`l bilan
o`lchashdan hosil bo`lgan ko`rsatkichlarni taqqoslash hosilasidir.
Hodisalarning ikki holati orasida iqtisodiy jarayon kechadi, rivojlanish
yuz beradi. Indekslar ana shu rivojlanish jarayonining me`yori bo`lib xizmat
qiladi, ular hodisalarning nisbiy, o`rtacha va mutlaq o`zgarishlarini bir
butunlikda ifodalaydi. Qiyoslash uchun hodisalar holatlarini turli jihatdan olib
qarash mumkin va natijada rivojlanish jarayonining har xil qirralari
oydinlashadi, jumladan ularning vaqt bo`yicha o`zgarishi, ob`ektlar va
hududlararo yoki halqaro nisbatlari, reja, shartnoma yoki iqtisodiy normativlarni
bajarish darajalari, iqtisodiy tuuilmalardagi ichki siljishlar namoyon bo`ladi. Bu
esa indekslarni dinamik, hududiy, halqaro, reja yoki shartnomani bajarish,
tuzilmaviy o`zgarishlar indeksi kabi turlarga tasniflash uchun nazariy- uslubiy
zamin yaratadi. SHu bilan birga ular boshqa belgilar, masalan, to`plam
birliklarini qamrab olish, tuzilish shakli, hisoblash uslubi va hokazolarga qarab
ham
tasniflanadi.
Natijada
indekslarning
murakkab,
ko`p
pog’onali
turkumlarining oilasi vujudga keladi.
Guruhiy indekslar tabiati jihatidan yakka va umumiy indekslar o`rtasida
oraliq o`rinni egallaydi. Ayrim bir jinsli tarkibiy unsurlarning o`zgarishini
ifodalovchi yakka indekslarga nisbatan ular umumiy indeks xarakteriga ega. Bu
holda guruhiy indekslar ushbu unsurlarning o`rtacha o`zgarishini o`lchaydi va
ikki shaklda: o`zgaruvchan va o`zgarmas tarkibli indekslar ko`rinishida tuziladi.
Umumiy to`plam chegarasida muayyan bir jinsli unsurlar o`zgarishini
ifodalovchi indeks sifatida ular yakka indekslar xususiyatiga ega. Bu holda
guruhiy indekslar o`rtacha darajalarni bevosita taqqoslashga asoslanadi.
Indekslar iqtisodiy mazmun va talqinga ega bo`lishi uchun ularning
asosida yotadigan ko`rsatkichlar predmetlik, moddiylik xarakteriga ega bo`lishi
kerak. Aks holda ular mavhum, arifmetik son bo`lib qoladi, xolos. Ammo bu
asosiy talabni tor chegarada ko`rsatkichlarning bir o`lchamligini yuzaki
ta`minlash ma`nosida talqin etish noto`g’ridir. Indekslar real hodisalar
o`zgarishini ma`lum sharoitda va jihatdan kerakli aniqlik darajasida ifodalasa,
demak ular iqtisodiy mazmunga ega va asosiy talabga javob beradi. Ushbu
bobda ko`rib chiqilgan barcha indekslar bu talab - shartni qoniqtiradi.
YAkka, vaznsiz va o`zgarmas vaznli umumiy indekslar shaklan nisbiy
miqdorlarga ko`proq yaqinlashsa ham, ammo mazmunan ulardan farq qiladi,
112
chunki ular ham nisbiy o`zgarish bilan birgalikda o`rtacha va mutlaq
o`zgarishlarni aniqlash imkonini beradi, predmetlik, moddiylik talabiga
asoslanadi. SHu bilan birga bu indekslar o`ziga xos xususiyatlarga ega. Vaqt
bo`yicha teskarilanish, omillar teskarilanishi, doiraviy aylanma bo`yicha
teskarilanish, o`lchov usuliga nisbatan barqarorlik kabi xislatlari bilan ular
boshqa indekslar toifasidan ajralib turadi.
Bu xususiyatlar o`zgaruvchan bazis yoki joriy vaznli (Laspeyres va
Paashe usuli) umumiy indekslar uchun xos emas. SHu sababli indekslarning test
nazariyasi vujudga kelib, unga binoan yuqorida ko`rsatilgan xossalar ideal
indekslarni tuzishda asosiy mezonlar sifatida qabul qilinishi kerak. Bunday
indekslar ushbu nazariya asoschisi Ivring Fisher nomi bilan Fisher indekslari
deb ataladi. Ular Laspeyres va Paashe usulida tuzilgan agregat indekslardan
hisoblangan geometrik o`rtacha indekslar bo`lib, yuqoridagi xossalarga ega
bo`lgan indekslar turkumini to`ldiradi.
Umumiy indekslarning asosiy shakli agregat indekslarni hisoblash, sifat
ko`rsatkichlar uchun ularni Paashe usulida, ya`ni joriy vazn bilan, miqdoriy
ko`rsatkichlar uchun esa Laspeyres usulida(bazis vazn bilan) tuzish haqidagi
statistikaga oid darslik va qo`llanmalarda xanuzgacha keng tarib etib
kelinayotgan metodologik echim - tavsiya na nazariy va na amaliy jihatdan
asosga ega. Har qanday agregat indeks surati yoki maxrajidagi ko`rsatkichlardan
biri real, hayotda mavjud bo`lgan iqtisodiy voqeani o`lchovchi ko`rsatkich emas,
u ma`lum shart bilan hisoblab topilgan shartli ko`rsatkichdir. Demak, uning
predmetligi, moddiyligi, iqtisodiy realligi bu holda shartli tushunchadir.
Indeksning iqtisodiy mazmuni qaysi davr ko`rsatkichi vazn qilib olinishi bilan
belgilanmaydi. Balki u qanday sharoitda va bog’lanishda, rivojlanish
jarayonining qaysi jihatini oydinlashtirishi, o`lchashi bilan indeksning iqtisodiy
mohiyati aniqlanadi. Ana shu jihatdan har bir indeks hodisa o`zgarishining
asosiy me`yori bo`lib, uning nisbiy, o`rtacha mutlaq miqdorini aniqlash
imkonini beradi. SHu bilan birga har bir indeks nazariy va amaliy jihatdan ijobiy
tomonlarga ham, kamchiliklarga ham ega. Ideal indekslar yo`q, bo`lishi ham
mumkin emas.
| 