4-rasm. Reaktoplast quvurlar.
Reaktoplastlar yuqori kuchda ishlaydigan, issiqqa uzoq
chidaydigan, keskin atmosfera taʼsiriga bardosh beradigan va yaxshi
dielektrik xossali boʻlgan mahsulotlar ishlab chiqarishda qoʻllaniladi.
Tabiiy smolalar (kanifol, shellak, bitum va boshqalar) asosida
71
olinadigan plastmassalar qadimdan maʼlum. Sunʼiy polimer -
nitrotsellyuloza (sellyuloza nitrati)dan tayyorlangan eng dastlabki
plastmassa selluloid boʻlib, u 1872 yilda AQSH da ishlab chiqarila
boshlagan. 1906-10 yillarda Rossiya va Germaniyada tajriba sanoatida
1-reaktoplastlar - fenol-formaldegid smolalar asosida olinadigan
materiallar ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyildi. 30-yillarda sobiq SSSR,
AQSH, Germaniya va boshqa sanoati rivojlangan mamlakatlarda
termoplastlar,
polivinilxlorid,
polimetilmetakrilat,
poliamid,
polistirollar ishlab chiqarishi tashkil etildi. Lekin plastmassalar sanoati
2-jahon urushidan keyingina rivojlandi, 20-asr 50-yillarida koʻpchilik
mamlakatlarda polietilen plastmassalar koʻplab ishlab chiqarila
boshladi.
Bugungi kunda Respublikamizda 10 dan ortiq korxona
plastmassalarni qayta ishlaydi. Shulardan Toshkent plastmassa zavodi,
Ohangaron qurilish buyumlari zavodi, Jizzax plastmassa ishlab
chiqarish
zavodi
ixtisoslashgan
korxonalardir.
Qurilishda
Plastmassalar pollarga qoplashda va boshqa pardoz ishlarida, binolarni
germetiklash, gidro va termoizolyasiyalash, quvurlar, sanitariya-
texnika uskunalari ishlab chiqarishda, yopmalar, deraza, eshik,
sayyohlar uychasi, yozlik pavilonlar tayyorlashda qo’llaniladi.
Mashinasozlik materiallari ichida Plastmassalar yetakchi oʻrinni
egallaydi. Plastmassalar mahsulotlar tannarxini arzonlashtiradi,
mashinalarning muhim texnik iqtisodiy parametrlari, massasi
kamayadi, puxtaligi, ishonchliligi va h.k. oshadi.
Plastmassalardan tishli gʻildiraklar, podshipniklar, roliklar,
stanok yoʻnaltirgichlari, quvurlar, boltlar, gaykalar va boshqa ishlab
chiqariladi. Plastmassalarning aviatsiyasozlikda keng qoʻllanilishiga
sabab ularning yengilligi va texnik xossalarini oʻzgartirish
imkoniyatiga egaligidir. Raketa va kosmik kemalar ishlab chiqarishda
ham Plastmassalar muhim ahamiyat kasb etdi. Reaktoplastlardan
foydalanib reaktiv dvigatellar, samolyotlarning kuch agregatlari,
raketa korpuslari, gʻildiraklar, shassi ustunlari, vertolyotlarning
parraklari, issiqlik saqlash elementlari, osma yonilgʻi baklari
tayyorlanadi.
Termoplastlar oyna elementlari, antenna suyurmalari va h.k.
ishlab
chiqarishda
kullaniladi.
Plastmassalar
kemasozlikda
kemalarning
korpusi
va
korpusli
konstruksiyalar
(asosan,
shishaplastlar), kema mexanizmlarining detallarini tayyorlashda, kema
xonalarini pardozlash, ularni issiq, tovush va gidroizolyasiyalashda
72
ishlatiladi. Avtomobilsozlikda plastmassalardan avtomobil kabinalari,
kuzovlari va ularning yirik gabaritli qismlari, dvigatel, transmissiya
shassi detallari tayyorlanadi. Qishloq xoʻjaligida Plastmassalar
sugʻorish inshootlari qurishda, tuproqni mulʼchlasht, urugʻlarni
dorilash va qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini saqlashda ishlatiladi.
Tibbiyot sanoatida plastmassalardan koʻplab asboblar, maxsus idishlar
ishlab chikariladi. Jarroxlikda plastmassadan tayyorlangan yurak
klapanlari, qoʻl-oyoq protezlari, ortopedik qoʻyilmalar, koʻz soqqasi
va boshqa ishlatiladi.
|
