tomonidan ilgari surilgan metodlarning ob’ektivlikdan yiro
qligi olingan natijalar taxlili paytidagi
bahslar orqali yanada oydinlashdi.
Ma’lum bo‘
lishicha, insonning psixik holatini, uning ongi mazmunini,
ong osti holatini
o‘
rganish uchun t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘ri va ob’ektiv metod topish amri ma
hol. Vaziyatdan chiqish uchun
bilvositalik ahamiyatini kasb etuvchi metodni yoki bevosita real eksperimental tadqiqotni tashkil
qiluvchi uning predmetini
o‘
zgartirish (m: tashqi faollikni predmet sifatida k
o‘
rsatish) yoki Diltey
ta’kidlaganidek, psixik
qonunlarni tasvirlashdan voz kechib, ularni holatlar tarixi bilan
almashtirish zarurati paydo b
o‘
ldi. Metodologik krizisning mazmuni hamda kechishi dinamikasiga
fan shakllanishi mantiqidan tashqari ijtimoiy vaziyat va boshq
a fanlardagi yangiliklar ta’sir
qildi.
XX asrning birinchi 10 yilliklarida turli ilmiy qiziqishlar metodologik tamoyillar va ijtimoiy
vaziyatda faoliyat
ko‘rsatgan
olimlar psixologiyaning predmeti, maqsadi va uning metodlarini
anglashda yagona
to‘xtamga
kela olmadilar. Bu vaziyat olimlar
tomonidan psixologiyaning
taraqqiyotidagi inqiroz deb baholandi. Albatta, rivojlanish
–
taraqqiyot yangiliklarni izlash,
xatolarsiz amalga oshmaydi. Zamonaviy taraqqiyot psixologiyasi isbotlaganidek, har bir tanqidiy
davr negativizm inkor etish bilan boshlanadi va yangilanish bilan almashinadi. Aytish lozimki,
XX asrning yuzini namoyon qilgan buyuk ilm-fan namoyondalari yetishib chiqqan va ilmiy
ijodiyot gullab yashnagan bir davrda ayrim olimlar tomonidan ochiq inqiroz deb baholandi.
Demak, XX asrning 20-yillarida psixologiya alohida maktablarga ajraladi va psixikaning
mazmuni hamda tuzilishidagi ustuvor xususiyatlar xakida
o‘z
konsepsiyalarini psixikaning bilish,
motivasion yoki xulq-atvor qirralari jixatidan ilgari surishadi. Bu davrda paydo
bo‘lgan
asosiy
yo‘nalishlardan
biri
–
bixeviorizm
yo‘nalishi
edi.
Bixeviorizm
yo‘nalishi
AQSh da paydo
bo‘ldi
. Uning
“
otasi
”
Djon Uotson (1878-1958),
uning
«
Psixologiyaga bixeviorist nuqtai nazari bilan karash
»
nomli makolasi ushbu
yo‘nalishni
boshlab berdi.
Yo‘nalishning
mohiyati
“
xulq-atvor
”
terminini tasvirladi, uning
o‘zi
esa
bixeviorizm deb nomlandi. Bixeviorizmni
“
psixikasiz psixologiya
”
deb atay boshlashdi. Ushbu
burilish psixika bilishga aynan
o‘xshashligini
ta’kidlaydi
. Bixevioristlar psixik sifatlar haqidagi
tasavvurlarni
o‘zgartirib
yuborishdi.
Ushbu
yo‘nalish
tarafdorlari eksperimentlarning natijalariga tayanib, shaxs xulq-atvorining
har qanday tabiiy
ko‘rinishini
tushuntirishga muvaffaq
bo‘lishga
umid qildilar.
Bixeviorizm - psixologiyada dastavval AQSh da hayvonlarda
o‘tkazilgan
kuzatishlarning
natijasi sifatida paydo
bo‘lgan
yo‘nalishdir
. Bixeviorizmning negizini psixologik tadqiqot
predmeti sifatida psixikani va ongni inkor etish yotadi. Faqat xulq-atvorgina tadqiqot predmeti deb
tan olinar, psixologiyaga esa xulq-
atvor va muhitning o‘zaro nisbati qonuniyatlarini tadq
iq etish
tavsiya qilinar edi. Bixevioristlar
ning fikricha, psixologiyaning vazifasi hissiyot organlariga ta’s
ir
qiladigan omil - stimul (
S
) ni
, ya’ni qo‘zg‘atuvchi (gap qistirish, o‘q otish, surat ko‘rsatish
va shu
kabilar) ni bilgan holda un
ga javob, ta’sir
- reaksiya (
R
) qand
ay bo‘lishini yoki ta’sirotni) bilgan
holda uning qaysi bir omilga javob tariqasida yuz berganini oldindan aytib berishdan iborat edi.
Klassik bixeviorizmning formulasi S R dir. Bixevioristik psixologiyaning mexanistikligi
izchildir: odam - bu xuddi hayvonlar kabi, psixikaga egami, yo
yo‘qligidan qat’iy nazar, u
qo‘zg‘atuvchilarga javob b
e
radigan o‘ziga xos bir mashi
nadir, deb uqtirishdi.
Stimul bilan reaksiya (S > R)
o‘rtasidagi
,
ya’ni
miyaga
«
kirish
»
bilan
«
chiqish
»
da yuz
beradigan narsalar
o‘rtasidagi
nisbatan
ro‘kach
qilib, bixeviorizm
«
kirish
»
bilan
«
chiqish
»
o‘rtasida
nima boru, nima
yo‘qligini
bevosita kuzatish mumkin
bo‘lmaganligi
sababli, ularni ilmiy
tahlil qilib
bo‘lmaydigan
(«
qora quti
»)
soha deb
e’lon
qilgan edi. Bixevioristlar
o‘z
eksperimentlarini asosan hayvonlarda (hammadan
ko‘proq
oq sichqonlarda)
o‘tkazib
,
so‘ngra
shu
tariqa chiqarilgan xulosalarni odamga nisbatan joriy etishardi. Uning uchun ham kishi shaxsining
faolligi amalda inobatga olinmasdi. Bixeviorizm
o‘rgatish
jarayonini
ham xuddi shu xilda
mexanistik tarzda
ta’riflagan
edi. Bixevioristlar hayvonlarning xatti-harakatini (masalan,
eksperimentda labirintdan chiqish
yo‘lini
izlashini)
o‘rganib
, muammoning yechimiga
«
sinash va
adashish
» yo‘li
bilan erishilishi haqidagi xulosaga (E. Torndayk va boshqalar) kelishadi. Bunday
yo‘l
ko‘pgina
variantlar tanlab chiqilgandan keyin istalganiga erishilishini
ta’minlaydigan
bitta
varianti qolmaguncha tusmollab qilingan harakatlarning
«ko‘r
-
ko‘rona
tanlanishi
»
deb talqin
qilinardi. Bu xulosa odamning hayvondan sifatiy farqlarini inkor etish uchun inson haqidagi
ta’limotning
ta’rifiga
ham joriy qilingan edi.
Bixeviorizmning shiori xulq-atvor haqidagi tushuncha
bo‘lib
, u organizmning ichki va tashqi
stimullarga javob reaksiyasidan iboratdir. Bu tushuncha rus ilm-fanida I.M.Sechenov, I.P.Pavlov
va V.M.Bexterevlar ishlarida rivojlantirildi. Ular isbot qilishicha, psixik faoliyat sohasi faqatgina
ichki kuzatuv orqali anglanadigan (introspeksiya)
sub’ektdagi
ong hodisalari bilangina
chegaralanib qolmaydi,
ya’ni
bu holda organizm qalb (ong) va tana (moddiy tuzilma sifatidagi
organizm)ga ajratib
ko‘rsatilishi
zarur.
Bixeviorizm amaliy psixologiyada xulq-atvor nuqtai nazaridan
yondashuvning dastlabki
manbai
bo‘lib
, psixologning diqqat markazida
“
xulq-atvor nimadan iborat
”, “
biz xulq-atvorda
nimani
o‘zgartirishni
xohlaymiz
”, “
bu uchun nima qilish zarur
”
kabi savollarni qamrab oladigan
inson xulq-atvori turadi.
Vaqt
o‘tishi
bilan bixevioral va xulq-atvor
yo‘nalishlarini
bir-biridan farqlash fursati keldi.
Amaliy psixologiyada bixevioral
yo‘nalish
klassik bixeviorizm tamoyillarini tasarruf etadigan,
ya’ni
birinchi navbatda inson xulq-atvorini tashqi, kuzatish imkoni mavjud
bo‘lgan
va insonni
faqatgina
ta’sir
ob’ekti
sifatida
ko‘radigan
yondashuvga aylandi.
Xulq-atvorga
asoslangan
yo‘nalish
ancha keng
ma’noda
qo‘llaniladi
. U
o‘zida
nafaqat
bixevioral, balki kognitiv-bixevioral, shuningdek shaxs xulq-atvori yondashuvlarini qamrab
oladigan
yo‘nalish
bo‘lib
, u orqali psixolog insonda tashqi hamda ichki xulq-atvor, hayotning u
yoki bu pozisiyasini egallash
bo‘yicha
fikr va emotsiyalar hamda ushbu harakatlar muallifi
sanalmish u uchun javobgar
bo‘lgan
shaxsni
ko‘radi
. Bu borada
ko‘pgina
olimlar
o‘zlarining
tadqiqot ishlarini amalga oshirdilar.
