Psixologik maktablar
XIX va XX asrdagi psixologiya - bu asosan empirik psixologiyadir. Psixologiyada XVII
asrda paydo bo'lgan bu yo'nalish XIX va XX asrning boshlarida o'z taraqqiyotining eng yuqori
cho'qqisiga erishdi. Uning yutuqlariga erishuviga sabab eksperiment metodining tatbiq qilinishi
edi. Uning predmet doirasi juda kengaydi. Yuqorida aytilganday, psixologiya fanining maxsus o'z
vazifalari va metodlariga ega bir qancha shaxobchalari maydonga keldi. Empirik psixologiya bir
butun narsa emas edi. Bu psixologiyaning ichida bir qancha yo'nalish va oqimlar mavjud edi.
Psixologiya tarixida bulardan ancha mashhur va muhimlari assotsionizm, intellektualizm,
volyuntarizm, geshtal`psixologiya va freydizmlar edi. Intellektual psixologiya - bu psixikaning
asosiy elementi va psixologik faoliyatning asosiy funktsiyasi aql-intellektdir deb hisoblaydigan
yo'nalish. Intellektualistlarning fikricha, turli-tuman psixik jarayonlar, shu jumladan emotsional
va iroda jarayonlari ham sezgi, tasavvur va tushunchalarning qo'shilishidir deb tushuntiriladi.
Assotsiativ psixologiyaning vakillari ham intellektualistlarga kiradi, chunki ular ham birlamchi va
asosiy element tasavvurlardir deb hisoblaganlar. Psixologiya va pedagogikada intellektualizmning
eng ko'zga ko'ringan vakili Gerbart hisoblanadi. Volyuntaristik psixologiya, intellektualizmdan
farq qilib psixik hayotning asosi sifatida shaxsning irodasini, aktivligini, faolligini ilgari suradi.
Barcha murakkab psixik jarayonlar, xususan, tafakkur ham insonning irodaviy aktivligi deb talqin
qilingan. Volyuntaristik psixologiyaning vakillari G.Linne (1889-1941), G.Myunsterberg (1863-
1916) edilar. Vilgel`m Vundt ham garchand irodaning asosiy hislardir deb hisoblagan bo'lsa ham
volyuntarist edi. Freydizm - bu o'z nomini avstriya nevropatologi va psixologi Zigmund Freyd
(1856-1939) nomidan olgan bo'lib, psixologiya va nevropotologiyadagi alohida yo'nalishdir. Freyd
ta'limotiga ko'ra, shaxs psixologik hayotining asosi jinsiy lazzat olishga qaratilgan, tug'ma ongsiz
mayl(instinkt)dir. Lekin tarixan tarkib topgan odat, axloqiy printsiplar tufayli, ijtimoiy
«senzura»ning mavjudligi tufayli bu mayl to'g'ridan
-to'g'ri to'siladi. Shuning uchun ham ba'zi
kishilarda bu ongsiz tabiiy mayl bilan anglab turilgan vaziyat o'rtasida ichki ruhiy konflikt
(to'qnashuv) paydo bo'ladi. Bu to'qnashuvlar ba'zan asab kasalligiga (nevrozga) olib keladi.
Kishilik jamiyatida ko'pchilik kishilarning hayoti va taraqqiyoti jarayonida bu tabiiy ongsiz
mayl energiyasi mehnat faoliyatiga aqliy va ijodiy faoliyatga qaratiladi va sarf etiladi. Hayotning
yuksak sohasiga energiyaning shu tariqa ko'chirilishini sublimatsiya deb ataladi. Freydning ayrim
shogirdlari uning ta'limotiga ba'zi bir o'zgarishlar kiritganlar. Masalan, Adol`f Adler (1870-
1937y.) fikricha, psixik hayotning asosini seksual (jinsiy) mayl emas, balki ustunlikka,
hokimiyatga, boshqa kishilar ustidan hukumronlik qilishga bo'lgan tabiy mayl tashkil qiladi.
Geshtal psixologiya yoki boshqachasiga struktura, yaxlit psixologiya. Bu yunalishning
asosiy vakillari X.Erenfel`s (1859-1932), V.Keller (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) lardir.
”Geshtal`t” tushunchasini fanga Erenfel`s kiritgan. Bu psixologlar barcha murakkab psixik
jarayonlar elementlar hodisalardan-sezgilardan tarkib topadi deb hisoblangan assotsiativ
psixologiyani tanqid qilib chiqdilar. Geshtal`t psixologiyaning vakillari bu ta'limotga qarama-
qarshi o'laroq, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kirgan qism va elementlarning
yig'indisiga nisbatan mazmundorroq hamda boyroqdir. Ayrim element va qismlarning yig'indisi
butunning mazmunini belgilamaydi, balki, aksincha, butun (yaxlit struktura)qism elementlarning
hususiyatlarini belgilab beradi.
Bu psixik strukturaning yaxlitligi nazariyasi, avvalo idrok faktlari, asosida ishlab chiqilgan
edi. Idrok - bu sezgilarning yig'indisi emas, balki yaxlit obrazdir, deb ta'kidlanardi. Psixik
mahsullar va strukturalarning yaxlitligi haqidagi bu ta'limot keyinchalik xotira, tafakkur va iroda
hodisalariga ham tatbiq qilingan edi. Bu alohida-alohida yo'nalish va oqimlar, bir qancha umumiy
hususiyatga ega bo'lgan holda «Empirik psixologiya» degan umumiy nom ostida birlashdilar.
Psixologiyaning predmeti va metodlarini bir xilda tushunish bu barcha oqimlarning birlashuviga
sababchi bo'ldi.
Empiriklar psixologiyani ruh haqidagi
fandir deb emas, «ruhiy hodisalar» yoki «ong
hodisalari» yoki bo'lmasa faqatgina ong hakidagi fandir deb ta'kidladilar. Bu «ruhsiz»
psixologiyadir (N.N.Lange), «hech qanday metafizikasiz psixologiyadir» (A.I. Vvedenskiy).
Empirik psixologiyaning tarixiy xizmati shundan iboratki, uning vakillari ilmiy jihatdan o'rganish
predmeti sifatida ruhni inkor qildi. Bu holatni psixologiyaning metafizik va idealistik qarashlardan
xoli bo'lish yo'lidagi katta qadami deb hisoblash mumkin.
Yuqorida aytilganiday, empirik psixologiyaning asosiy metodi kuzatish, tajribadir. Lekin
tabiat fanlaridan psixologiya sohasiga ko'chirilgan bu metod ichki metod ichki tajriba sifatida
boshqacha tus oladi. Empirik psixologiya ob'ektiv kuzatish metodidan ham, eksperiment
metodidan ham foydalangan: psixik hodisalar har xil maxsus asboblar yordami bilan maxsus
labaratoriyalarda o'rganildi; materiallarni tekshirish va yakunlashda matematik statistika
(korrelyatsiya) metodlaridan foydalanildi. Empirik psixologiyaning psixologiya fani tarixidagi
ikkinchi katta xizmati tajribadan foydalanishdan, psixologik eksperimentlar o'tkazishning metod
va texnikasini ishlab chiqishdan iborat.
Psixologiya tomonidan eksperimentning tadbiq qilinishi tufayli inson psixologiyasi sohasida
boy materiallar to'plangan. Bu materiallarning ko'pchilik qismi hozirgacha ham ahamiyatini
yo'qotmagan (masalan, Vundt va Ebbingauzning eksperimental ishlari) empirik psixologiya
aniqlangan ma'lumotlar va ishlab chiqqan eksperimental metod va usullar amaliyotda ham,
masalan, meditsina va pedagogika sohalarida foydali bo'lib chiqdi.
|
