|
Tuproqning tuz rejimiga o‘simliklarning reaksiyasi
|
| bet | 14/29 | | Sana | 20.03.2021 | | Hajmi | 199,04 Kb. | | #13311 |
3.2Tuproqning tuz rejimiga o‘simliklarning reaksiyasi.
Makro va mikro elementlarningo‘simliklar uchun ahamiyati
Tuproq eritmasidagi makro va mikro elementlarni o‘simliklarning hammasi ham bir xilday qabul qilolmaydi. Tuproqda mikroelementlar juda kam miqdorda bo‘ladi. SHu sababli ba’zan ularni kimyoviy analiz bilan ham aniqlash qiyin. SHunga qaramasdan o‘simliklar bu xil mikroelementlarni tuproqdan olib o‘z tanasida saqlash xususiyatiga ega. Masalan, qoqio‘tdoshlar, ayiqtovondoshlar oilalariga kiruvchi o‘simliklar tarkibida litiya ko‘proq, astragal, selen, el, ѓo‘za barglarida marganets ko‘p uchraydi. Suvdagi suvo‘tlarda yod va brom ko‘p uchraydi. Masalan, Laminariya o‘simligi tarkibida yodning miqdori 0,1-0,5% uchragan holda dengiz suvida esa bu ko‘rsatgich 0,000005% ga teng. Karamgullilar va soyabongullilar oilalariga kiruvchi o‘simliklarda olitingugurtning miqdori boshqa oila vakillariga qaraganda 5-10 barobar ko‘pdir. Rux (Viola) binafsha tarkibida uchrasa lavlagi, kartoshka, paxta tarkibida kaliy, magniy, tilog‘och va sho‘radoshlar oilasi vakillarida ko‘pincha soda ko‘proq uchraydi.
T.F.Morozovning (1943) yozishicha daraxtsimon o‘simliklar o‘t o‘simliklariga qaraganda mineral moddalarni 10-15 barobar kamroq qabul qilishadi. Daraxt o‘simliklar fosfor va kaliyni juda ham talab etganliklari sababli ular qishloq xo‘jalik ekinlari o‘smaydigan unumsiz tuproqlarda ham bemalol yashayveradilar. Bunday holatga, ayniqsa, qaraѓay o‘ta chidamlidir.
O‘simliklarning yoshi o‘tishi bilan ularning mineral moddalarga bo‘lgan talabi o‘zgarib boradi. Daraxtsimon o‘simliklarda azot va mineral moddalarga bo‘lgan talabi ularning o‘sishi davrida kuchli bo‘lsa g‘allasimon o‘simliklarda esa naychalash va boshoq hosil bo‘lishi davrida bo‘ladi. Yem-xashak o‘simliklarida bu ko‘rsatkichga talab gullash va gullashdan oldin kuzatiladi. Tuproq unumdorligiga nisbatan o‘simliklar quyidagi guruhlarga bo‘linadi.
1. Evtrof o‘simliklar - unumli tuproqlarda o‘suvchi o‘simliklar (yasen, zarang, dub va boshqa daraxt o‘simliklar).
2. Oligotroflar o‘simliklar – tuproq unumdorligiga kam talabchan o‘simliklar. Bu guruhga daraxtlardan oddiy qaraѓay kiradi.
3. Mezotrof o‘simliklar - kam unumli tuproqlarda o‘suvchi o‘simliklar bu guruhga o‘tloq va o‘rmon zonasinig o‘simliklari kiradi.
O‘simlik uchun eng muhim kimeviy elementlar bular azot, fosfor va kaliydir. SHuning uchun o‘simliklarga o‘ѓit berganda kompleks, ya’ni NPK (azot, fosfor, kaliy) beriladi.
Azot o‘simliklarda oqsil, nuklein kislotalari va xlorofil tarkibiga kirganligi sababli u hamma o‘simliklar uchun eng kerakli muhim element hisoblanadi. Azot etishmasa o‘simliklar bargi och yashil rangda bo‘ladi. Bundan tashqari o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishini tezlashtiruvchi va moddalar almashuvida aktiv ishtirok etuvchi garmonlar tarkibida ham bo‘ladi. O‘simliklar uchun azotning manbai nitratlar, ammoniy tuzlari va azot to‘plovchi bakteriyalar hosil qiladigan biologik azotlardir. Azot etishmaganda ѓallasimon o‘simliklarda quyidagi o‘zgarishlar bo‘ladi: poyalari ingichka, barglar kichik va daѓal, ularning hujayralari mayda va hujayra po‘sti qalin bo‘ladi. YOsh barglar och yashil rangda, biroq qarigan barglar sariq, qizil ranglarga kira boshlaydi. O‘simlikning o‘sishi va tuplanishi juda sust bo‘ladi. Bu hollarda azot berish tavsiya etiladi.
Azotning ko‘pligi ham o‘simliklarga zarar keltiradi. Ya’ni azot ko‘p bo‘lib, kaliy va fosfor etishmasa o‘simliklarda yupqa po‘stli katta va ko‘p suvli barglari hosil bo‘ladi. Bu o‘simliklar bargida azot konsentratsiyasi kuchli bo‘lib, bu xil o‘simliklar sovuqqa chidamsiz va hasharotlar tomonidan ko‘proq zararlanadi.
Ekiladigan bug’doy, arpa, javdar, suli va shu kabi boshqa don ekinlari azot o‘ѓitlariga nisbatan o‘rtacha talabchan bo‘ladi. Azot ko‘p berilsa o‘simliklarda gullash va don etilishi kechikadi, hosil kamayadi. Biroq makkajo‘xori, jo‘xori va shu kabi boshqa xil don ekinlarining gullashi don etilishi va hosildorligi azot ko‘p berilganda to‘lishadi va ortadi.
Azot qand lavlagi bargining o‘sishini tezlashtirsa ham uning ildiz mevasidagi qand miqdorini pasaytiradi.
Fosfor - xuddi azotdek o‘simliklar uchun eng muhim kimyoviy element bo‘lib, u ham nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. YOsh meristimatik hujayralarda keksa hujayralarga qaraganda fosfor ko‘p bo‘ladi. Bundan tashqari fosfor modda almashinish va fotosintez jarayonlarida ham muhim rol o‘ynaydi. YUqori energiyaga ega fosforlar ko‘pincha ATF da bo‘ladi. Fosfor etishmasa o‘simliklarning rivojlanishi susayadi. Ya’ni ildiz, poya va barglari rivojlanmaydi. Poyasi ingichka, barglari daѓal bo‘lib, rangi ko‘k yashil bo‘ladi, Antotsion pigmentlarining ko‘pligidan barglari ba’zan bronza rangda bo‘ladi. To’planish intensivligi va meva beradigan poyalari keskin qisqaradi. Fosfor ko‘pincha o‘simliklarga ekishdan yoki ko‘chatni o‘tkazishdan oldin beriladi.
Kalsiy etishmasa ildiz yaxshi rivojlanmaydi. To‘qimalar tarkibida kalsiy ko‘payib ketsa, o‘simliklarning magniy va kaliy elementlarini pasaytiradi. Kalsiyga bo‘lgan talabga ko‘ra o‘simliklar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Kalsiefillar - kalsiy ko‘p bo‘lgan tuproqlarda o‘sadigan o‘simliklar (bo‘takuz, astra, daraxtlardan buk, tilog’och, oddiy archalar).
Kalsiefoblar - kislotali tuproqda o‘suvchi o‘simliklar (torf moxlari, choy, kashtan).
Kalsiyga nisbatan indefferent o‘simliklar (befarq o‘simliklar). Bular kislotali tuproqda ham, ohakli tuproqlarda ham o‘saveradi (landish).
Magniy. Xlorofil va ribosomalarning tarkibiga kiradi. U o‘simliklarda fosfatlarning aktiv harakatida ishtirok etadi.
Temir. Bu tuganak bakteriyalarning erkin azotni o‘zlashtirish jarayonini tezlashtiradi. Tok, mevali daraxtlarda dekorativ o‘simliklarda temir etishmasa ularda xloroz kasalligi paydo bo‘ladi. YA’ni ularning barglari och - sariq yoki pur-pur rangga kirib qoladi.
Mikroelementlar. Azot, fosfor, kaliy, kalsiy, magniy va shu kabi makroelementlardan tashqari o‘simliklarga kam miqdorda kerak bo‘lgan mikroelementlar ham bor. Bularga marganets, bor, kumush, rux, kobalt va boshqalar kiradi. Bu elementlar tuproqda ko‘p miqdorda uchrasa o‘simliklar uchun zaharli ham bo‘lishi mumkin, shuning uchun ular o‘simliklarga gektariga grammlar ba’zida kilogramm bilan beriladi.
Marganets. Bu nafas olish va fotosintez jarayonlari uchun zarur element. Barg va ninasimon o‘simliklar bargidagi xloroplastlarda marganetsning miqdori, ayniqsa, ko‘p bo‘ladi. Nafas olish va fotosintez jarayonida ishtirok etuvchi fermentlar tarkibida ham marganets ko‘p bo‘ladi. Marganets aminokislotalar, proteinlar, vitaminlar, polepeptidlar va shu kabi boshqa xil birikmalarni sintez qilishda ishtirok etadi (YA.V.Peyve, 1974).
Bor. Bu oqsillar, nuklein kislotalar, lipidlar, polisaxaridlarga o‘xshash biopolemerlar hosil qilishda ishtirok etadi. (E.A.SHerstnev, 1974). Bu biopolimerlar hujayraning muhim komponentlari bo‘lmish hujayra membranalari, ribosomalarning tarkibiy qismiga kiradi. Demak, bor etishmasa bu strukturalarning hosil bo‘lishi buziladi va sekin asta o‘simliklar o‘sish va rivojlanishdan to‘xtab halok bo‘lishadi.
Mis. Bu ko‘pchilik fermentlar tarkibiga kirib nafas olishni kuchaytiradi, mis etishmasa fermentlar va nafas olish aktivligi pasayadi, nuklein kislotalar biosintezi susayadi (Paribak, 1974) va hokazo. Ko‘pchilik begona o‘tlar madaniy o‘simliklarga qaraganda ko‘proq o‘z to‘qimalarida mis to‘playdi. SHuning uchun ham AQSH da makkajo‘xori ekish uchun erni tayyorlaganda avval begona o‘tlar o‘stirilib, keyin haydab tashlanadi. Ko‘pincha gektariga 7-10 kg mis berish maqsadga muvofiqdir.
Mis oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarida ishtirok etuvchi fermentlar tarkibida bo‘ladi.
SHo‘rlangan tuproqda o‘suvchi o‘simliklarning ekologik xususiyatlari
|
| |
