| 2.1. Tuproqda organizmlar tarqalishiniung ekologik omillarga bog’liqligi.
O‘simlik ildizlarning asosiy qismi ana shu zona bo‘ylab joylashgan. Tuproqning ana shu qismi va gumus bo‘lgan zona qancha kuchli rivojlangan bo‘lsa o‘simliklarning ildiz sistemasi shunchalik chuqur va eniga yaxshi tarqaladi, chunki bu gorizontlarda suv va oziqa moddalar miqdori ko‘p bo‘ladi. Tuproq aeratsiyasi va harorati o‘simliklar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, past haroratli tuproqlarga nisbatan yuqori haroratli tuproqlarda o‘simlik ildizlari suv va mineral tuzlarni ko‘proq va tez shimib oladi. CHunki, past haroratli tuproqlarda suvni shimib oluvchi ildiz va ildiz tukchalarining o‘sishi susayadi, bu organlar hujayrasi sitoplazmasining suv o‘tkazuvchanlik xususiyati pasayadi va natijada o‘simliklarning yuqoriga ko‘tariluvchi oqimi, ya’ni suvning o‘simlik bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilishi kamayadi. Tuproq tarkibida gumus moddasi miqdori ko‘p bo‘lsa, bu tuproqlar unumdor hisoblanadi.
Tuproqning biotik omillari
Tuproqda o‘simliklar va hayvonlarning parchalanishidan qolgan qoldiqlaridan tashqari yana yuqori o‘simliklar hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan har xil mikro va makroorganizmlar ko‘plab uchraydi.
Ana shu xildagi organizmlarni YU.Odum (1975) quyidagi guruhlarga ajratadi:
Mikrobiota - bakteriyalar, zamburuѓlar, tuproq suvo‘tlari va sodda hayvonlar;
Mezobiota - nematodlar, kanalar, kichik hasharot va boshqa organizmlarning lichinkalari;
Makrobiota - o‘simliklarning ildizlari, yirik hasharotlar, yomѓir chuvalchanglari.
SHular orasida eng muhim ekologik ahamiyatga ega bo‘lganlari tuproqdagi xlorofilsiz organizmlar (bakteriyalar, zamburuѓlar, aktinomitsetlar, infuzoriyalar, amyobalar, qorinoyoqlilar va boshqalar) hisoblanadi.
Tirik organizmlarning soni,sifati, tuproqning tarkibi, uning xislatlari , shu yerning joylanishi, balnd yoki pastligi, qiyaliklar kabi orografik omillar ta’siriga bog’liq bo’ladi.
Yerning baland pastligining o’zgarib turishiga qarab relefning tubandagitiplari farqlanadi: makrorelef,mezorelef va mikrorelef.
Makrorel’ef iqlim va o’simliklar tiplarining mintaqalar bo’yicha taqsimlanishiga , hamda vertical zonalikning kelib chiqishiga olib kekadi. Tog’ sharoitida har 100 m ko’tarilish bilan harorat o’rtacha 0,55 C ga pasayadi. Shuning bilan bir qatorda quyosh radiatsiyasining miqdori , namlik va vegetatsiya davri o’zgaradi.
Balandlikning ortishi bilan o’simliklarning yashash sharoitlari o’zgarib boradi, sovuq davr uzun bo’ladi, kuzda qor erta tushib , bahorda kech eriydi. Yuqori tog’li va tog’li rayonlarda vegetatsiya davri ancha qisqa ekanligi tufayli o’simliklar rivojlanishi ancha tezlashgan bo’ladi. Turlar soni ham o’zgaradi, ularning soni kamayadi. Masalan, Pomirning 3600-4200 m balandligida 478 o’simlik turlari , 4200-4800 metrda -86, undan yuqorida hammasi bo’lib 46 o’simlik turi uchragan, xolos. Unday turlarni ekologik jihatdan barifoblar (past bosimli) deyiladi.
Ayrim o’simliklar past balandliklarga keng moslashgan (Cynodon dactylon,vackelium uliginosum), boshqalari esa ma’lum mintaqalarda uchraydi.
Makrorel’efning janubiy qiyaliklari shimoliy ekspozitsiyalarga qaraganda ko’proq quyosh radiatsiyasini qabul qiladi, qiyaliklarning tuprog’I va havosi ko’proq qiziydi, qor tez eriydi, tamlik tez bug’lanib, tuproq erta quriydi. Bu omillar o’simliklarning turlar sonini ularning ekologik , fiziologik xislatlarini , vertical taqsimlanish chegarasini o’zgartiradi, issiqlikni sevuvchi turlarning tarqalishiga olib keladi.
Qoya va qiyaliklarning ekologik ta’siri tuproq tarkibi, uning namligi, harorati orqali tirik organizmlarga o’tdi. Masalan , tik qoya va qiyalardan suv tez oqadi, tuproq yuviladi, o’simlikning o’sish sharoiti yomonlashadi. Bunday sharoitlarda litofil formalar o’sib , ularning chidamli, maxkam va yopishqoq ildizlari suvni tejab sarflaydi. Yumshoq tuproqli qiyaliklarda tuyatovon (Tussilago farfaga) kabilar keng shoxlangan ildiz otib o’sadi.
Mezorel’ef ekologik omillarning zonalar bo’yicha taqsimlanishiga olib keladi. Mezorel’efning janubiy rayonlarida quruqlikka moslashgan mezofit o’simliklar tarqalgan bo’lsa , balandlik joylarda kserofitlar , mo’tadil zonalarning shimoliy qismlari esa o’rmonzorlar bilan band bo;ladi. Bu zonaning janubida dashtlarga xos o’simliklar tiplari rivojlanadi. Tundra zonalarining janubiy qiyaliklarida mezorel’efning turli joylarida o’simliklarning kurtak chiqarishi , gullashi meva hosil qilishi ularni pishishi har xil vaqtlarda kuzatiladi.
Mikrorel’efning kelib chiqishi o’simliklar , hayvonlar yoki insonning hayot faoliyati bilan bog’liqdir. Masalan, yerlarning sho’rlab ketishi , botqoqlarning quritilishi , o’rmonlarning kesilishi, cho’l, dasht yerlarini haydab tashlanishi va natijada ekologik muhitning o’zgarishi kuzatiladi.
Mikrorganizmlar kul moddasi va azot ko‘p bo‘lgan bog‘-rog‘lar va shunga o‘xshash madaniy tuproqlarda juda ko‘p miqdorda bo‘ladi. Ildiz va uning atrofidagi tuproqlar mikroorganizmlarga, ayniqsa, boydir (rizosfera). Mikroorganizmlar miqdori faqatgina tuproq strukturasigagina emas balki o‘simlik turiga ham bog‘liq. Lyupin, beda, sebarga, no‘xat va shu kabi dukkakli o‘simliklar rizosferasi, ayniqsa, mikroorganizmlarga boy hisoblanadi. Masalan, beda etishtiriladigan 1 g tuproqda 50-100 mlrd gacha bakteriyalar bo‘ladi (M.A.Krasilnikov, 1958). O‘sha muallifning aytishicha g‘o‘za ildizida azotobakteriyalar beda ildizidagiga qaraganda ancha kam bo‘ladi. Lekin uning ildizida vilt kasalligini ko‘zѓatuvchi zamburug‘lar (Verticillium dahliae, Fusarium fasinfectum) ko‘p uchraydi. Timofeevka, javdar kabi o‘simliklar ildizlarida esa diatom suvo‘tlari, lyupin, sebarga rizosferalarida yashil suvo‘tlari, kartoshka rizosferasida esa ko‘k yashil suvo‘tlari yashaydi. Rizosferalardagi mikroorganizmlar miqdori o‘simliklarning yashashiga va rivojlanish fazalariga ham boѓliq bo‘ladi. Yosh o‘simliklarning gullash davridan oldin mikroorganizmlar, ayniqsa, ko‘p bo‘ladi. CHunki, aynan shu davrda mikroorganizmlarning o‘sishini va rivojlanishini tezlatuvchi organik moddalar ildizlar tomonidan ko‘p hosil bo‘lib turadi. SHuni ta’kidlash lozimki, tuproqning gumusli qavatida mikroorganizmlar ko‘p bo‘ladi. A.N.Krasilnikovning yozishicha (1958) tuproqning haydaladigan qavatida gektariga 10 t. ga to‘g‘ri keladigan bakteriyalar, zamburug'lar, suv o‘tlari, aktinomitsetlardan tashkil topgan tirik massa uchrar ekan.
Bundan tashqari haydaladigan tuproqlarda gektariga taxminan 600-664 ming dona yomѓir chuvalchangi to‘ѓri keladi (Olimjonov, 1946). YUksak agrotexnik qoidalarga amal qilingan erlarda esa, ularning miqdori bir tonnagacha boradi. Ularning bir yil davomida ovqat hazm qilish tizimidan o‘tkazgan tuproѓi gektariga 12 tonnadan 100 tonnagacha yoki 7 mm qilinlikdagi tuproqni tashkil etadi.
SHunday qilib, yuqori o‘simliklar rizosferasi tuproqning organik va mineral birikmalarini parchalab turadigan mikroorganizmlarning yashashi uchun eng qulay zona hisoblanar ekan.
Gumus qavatida ko‘pincha bakteriyalar ko‘p uchraydi lekin suvo‘tlari, zamburug‘lar va aktinomitsetlar ham tuproq hosil qilishda muhim rol o‘ynab, yuqori o‘simliklar yashashi uchun zarurdir. Ularning hammasi tuproqdagi o‘simlik qoldiqlarini parchalab tuproq unumdorligini, uning tarkibidagi mineral moddalar miqdorini oshiradi.
Tuproqdagi mikroorganizmlar soniga tuproq unumdorligidan tashqari iqlim sharoiti va ayniqsa, harorat va namlik katta ta’sir ko‘rsatadi. E.N.Mishustinning yozishicha (1972) Janubiy va ayniqsa, SHimoliy rayonlarda o‘simliklar uchun optimal harorat tuproq haroratiga qaraganda yuqori. Haroratning etishmasligi (balandliklarda) tuproqning hosil bo‘lishi jarayonini susaytiradi. Miroorganizmlarning tuproqdagi holatiga namlikning ta’siri ayniqsa, kuchlidir. CHunki tuproqdagi aminokislotalar organik moddalarning parchalangan qoldiqlari har xil tuzlar mikroorganizmlar tomonidan faqatgina suvda erigan holda qabul qilinadi.
Suv etishmaganda hattoki qurg‘oqchilikka chidamli mikroorganizlar ham yaxshi ko‘paymaydi, ularning biokimyoviy aktivligi susayadi. Tuproq dala nam siѓimi 60 % bo‘lganda mikroorganizmlar hayot faoliyati uchun eng qulay sharoitidir. Ana shunday qulay sharoitda tuproq havo va suv bilan yashash ta’minlangan va natijada ammonifikatsiya va nitirifikatsiya jarayonlari intensiv bo‘lib turadi.
Tuproqning kislotali holati ham mikroorganizmlar rivojlanishi uchun muhimdir. Neytral va ishqorli tuproqlarda bakteriyalar va aktinomitsetlar, kislotali tuproqlarda esa zamburuѓlar ko‘p bo‘ladi.
Tuproq tarkibida uchraydigan mikroorganizmlar tuproq xiligagina emas balki yuqorida ko‘rsatilgandek, turli xil ekologik omillarga bevosita bog‘liq. 1 g tuproqda 300 dan 3 mlrd gacha miroorganizmlar uchrashi mumkin.
Tuproq zarrachalarining donadorligi ham hayvonlar uchun ekologik ahamiyatga ega. Ba’zi hayvonlar tuproqni kovlab hayot kechiradi. Hasharotlarning lichinkalari toshloqli tuproqlarda yashay olmaydi. Kovlash xususiyatiga ega bo‘lgan pardaqanotlilar tuxumlarini er osti bo‘shliqlarga, ko‘pchilik chigirtkalar ham tuxumini ѓovak tuproqqa qo‘yishga moslashgan.
Tuproq ostida yashovchi hayvonlar uchun yorug|lik uncha katta ahamiyatga ega emas. Tuproqning chuqur qatlamlarida harorat ham o‘zgarmaydi. Kislorodning miqdori esa kamayib uglerod ikki oksidi ortib boradi.
Tuproq namligi birgina o‘simliklar uchun emas, balqi hayvonlar uchun ham ahamiyati katta. Hayvonlar orasida ham tuproq qurѓoqchiligiga chidamsiz turlari uchraydi. Ularga yomg‘ir chuvalchanglari va termitlarni ko‘rsatish mumkin. Qumli tuproqlarda yashovchi hayvonlar qumning ostiga tezda kirib ketish xususiyatga ega. Psammafil hayvonlarning panjalarida har xil o‘simtalar, tuklar yoki muguz pardalar bo‘lib, ularning yuzasini oѓirlashtiradi hamda tuproq qatlamida harakat qilishga, uya qurishga ham yordam beradi. Ilonlar, kaltakesaklar, ba’zi hasharotlar qum ostida anchagina masofalarga ko‘chib yurishi mumkin.
|
