Tayanch soʻzlar. Fayllarni boshqarish tizimi, Windows XP dasturida
fayllarni nomlash, boshqarish, fayllarni hotirada ifodalanishi, fayl tizimlari
funktsiyalari, FAT16, VFAT, FAT32, HPFS, NTFS fayl tizimlari, faylli
tizimlarning asosiy imkoniyatlari.
81
Fayllarni boshqarish tizimlari, koʻpgina zamonaviy operatsion tizim (OT)
larning asosini tashkil etadi. Masalan, UNIX operatsion tizimi, fayl tizimisiz
ishlamaydi, unda fayl tizimi asosiy tushunchalardan biridir. Hamma zamonaviy
OT lar fayllardan va ular bilan ishlash uchun mos dastur ta‘minotidan foydalanadi.
Gap shundaki, birinchidan, fayl tizimi orqali ma‘lumotlar boʻyicha koʻpgina ishlov
beruvchi dasturlar bogʻlanadi. Ikkinchidan, bu tizim orqali disk makonini
markazlashtirilgan holda taqsimlash va ma‘lumotlarni boshqarish muammolari
echiladi. Va nihoyat, foydalanuvchilar oʻz ma‘lumotlariga murojaat qilishning
oson usullariga ega boʻladilar, bu ma‘lumotlarni, taoʻqi xotira qurilmalarida
joylashtiradilar.
Turli OT lar va tashqi xotiraning turli qurilmalari uchun yaratilgan koʻpgina
fayl tizimlari mavjuddir. Ularda, mos ravishda ma‘lumotlarni joylama (nositel) da
joylashtirishning har xil printsiplaridan foydalaniladi. Biz, FAT, FAT 32 va NTFS
fayl tizimlari bilan tanishamiz. Ayniqsa, hozirgi kunda eng koʻp tarqalgan fayl
tizimi bilan – NTFS bilan tanishish muhim ahamiyatga egadir.
Fayl tizimi funktsiyalari va ma‘lumotlar ierarxiyasi. Fayl deganda, odatda
nomlangan, bir xil tuzilishga ega boʻlgan yozuvlardan tashkil topgan ma‘lumotlar
toʻplami tushuniladi. Bu ma‘lumotlarni boshqarish uchun, mos ravishda fayl
tizimlari yaratiladi. Fayl tizimi, ma‘lumotlar mantiqiy strukturasinining va ularga
ishlov berish jarayonida bajariladigan amallar bilan ish olib borish imkonini
beradi. Aynan fayl tizimi, ma‘lumotlarni disklarda yoki biror-bir boshqa
jamlamada tashkil etish usulini aniqlaydi. Fayl tizimining qabul qilingan
spetsifikatsiyalari boʻyicha, fayllar bilan ishlashni amalga oshiruvchi maxsus
tizimli dasturiy ta‘minotni, koʻpincha fayllarni boshqaruv tizimi deyiladi. Aynan,
fayllarni boshqarish tizimi, fayl ma‘lumotlarini yaratish, yoʻqotish tashkil etish,
oʻqish, yozish, modifikatsiya qilish va joyini oʻzgartirish vash u bilan birga
fayllarga murojaatni va fayllar tomonidan foydalaniladigan resurslarni
boshqarishga javob beradi.
Fayllarni boshqarish tizimining (FBT) asosiy vazifasi, bizga kerakli boʻlgan
yozuvning aniq fizik adresini koʻrsatib, quyi darajada murojaat oʻrniga, fayl
82
koʻrinishida tashkil etilgan ma‘lumotlarga murojaatning qulay usulini berishidir,
ya‘ni fayl nomi va undagi yozuvni nomini koʻrsatib, mantiqan murojaat qilishga
imkon berishdir.
Fayllarni boshqarish tizimi yordamida, foydalanuvchilarga quyidagi
imkoniyatlar yaratiladi:
- foydalanuvchilarning muloqat funktsiyalarini (uning ma‘lumotlari bilan)
amalga oshiruvchi va fayllarni boshqarish tizimidan faol foydalanuvchi,
maxsus boshqaruvchi funktsiyalar yordamida yoki oʻz dasturlaridan, nomli
ma‘lumotlar toʻplamini (fayllarni) yaratish, olib tashlash va qayta nomlash
(va boshqa operatsiyalar);
- disksiz periferik qurilmalar bilan fayl kabi ishlash;
- fayllar orasida, qurilmalar oʻrtasida (va teskari) ma‘lumotlar almashinish;
- fayllarni boshqarish tizimi dasturiy modullariga murojaat usuli bilan fayllar
bilan ishlash (API ning bir qismi fayllar bilan ishlashga moʻljallangan);
- fayllarni huquqsiz murojaatdan himoya qilish.
Qoida boʻyicha hamma zamonaviy OT lar oʻz fayllarini boshqarish
tizimilariga egadir.
Ba‘zi OT lar esa, bir nechta fayl tizimlari bilan ishlash imkoniga egadirlar
(bir nechtasi ichidan bittasi yoki bir nechtasi bilan bir vaqtda). Bu hollarda,
montirovka qilinadigan fayl tizimlari toʻgʻrisida soʻz boradi (montirovka
qilinadigan fayllarni boshqarish tizimlarini qoʻshimcha sifatida oʻrnatish mumkin)
va bu borada ular mustaqildir.
Shu narsa ma‘lumki, fayllarni boshqaruv tizimi, OT ning asosiy
komponentasi boʻlgan holda, undan mustaqil emas, chunki API ning mos
chaqiriqlaridan faol foydalanadi. Shu bilan birga, FBT ning oʻzi API ni yangi
chaqiriqlar bilan boyitadi.
Demak, shuni ta‘kidlash mumkinki, ixtiyoriy FBT oʻz-oʻziga mavjud emas,
balki ular aniq OT muhitida ishlash uchun yaratiladi. Misol uchun hammaga tanish
fayl tizimi FAT ni keltirish mumkin (File Allocation Table – fayllarni joylashtirish
jadvali). Bu tizim, fayllarni boshqarish tizimi sifatida koʻp hollarda ishlatiladi.
83
Bu fayl tizimining turli OT larda ishlaydigan, turli versiyalari mavjuddir:
FAT, FAT 12, FAT 16, super FAT va h.k.lar.
Bu FBT ning MS DOS OT dan to Windows NT bilan ishlaydigan versiyalari
mavjud. Boshqacha qilib aytganda, ma‘lum fayllar tizimiga mos tashkil etilgan
fayllar bilan ishlashda, har bir OT uchun oʻz fayllarni boshqarish tizimi ishlab
chiqishi shart. Va bu fayl tizimi, qaysi OT uchun moʻljallangan boʻlsa, oʻsha OT
da ishlaydi, ammmo boshqa fayllarni boshqaruv tizimi yordamida yaratilgan
fayllarga murojaat imkonini ta‘minlaydi (boshqa OT FBT bu OT FBT printsiplari
asosida ishlaydigan boʻlishi kerak).
Fayl tizimi – bu ma‘lumotlarning qabul qilngan sertifikatsiyalari boʻyicha
tashkil etilgan toʻplamlari majmuasi boʻlib, ular fayllarga murojaat uchun zarur
boʻlgan adresli ma‘lumotlarni olish usulini aniqlaydi.
Demak, fayl tizimi termini, avvalambor fayllarga tashkil etilgan
ma‘lumotlarga murojaat printsiplarini aniqlaydi. Xudi shu terminni u yoki bu
jamlamada joylashgan aniq fayllarga nisbatan ham ishlashtish mumkin. Fayllarni
boshqarish termini esa, fayl tizimining aniq realizatsiyasiga (amalga oshishiga)
nisbatan ishlatish mumkin, ya‘ni bu tizim – aniq OT larda fayllar bilan ishlashni
ta‘minlaydigan dastur modullari toʻplamidir.
Inson ishlaydigan ma‘lumotlar, odatda strukturalashtirilgandir. Bu avvalo,
ma‘lumotlarni samarali saqlashni tashkil etishga imkon beradi, qidiruvni
osonlashtiradi, nomlashda qoʻshimcha imkoniyatlar yaratadi. Xuddi shuningdek,
fayllar bilan ishlashda ham iloji boricha strukturalashtirish mexanizmini kiritish
kerak. Hammadan osoni ierarxik munosabatlarni tashkil etishdir. Buning uchun,
katalog tushunchasini, kiritish directory etarlidir. Katalog, fayl koʻrinishida tashkil
etilgan ma‘lumotlar toʻgʻrisidagi ma‘lumotni oʻz ichiga oladi.
Boshqacha aytganda, katalogda fayllar diskriptori saqlanadi. Agar fayllar,
blok qurilmasida tashkil etilgan boʻlsa, aynan katalog yordamida FBT, shu
ma‘lumotlar joylashgan blok adreslarini topadi. Katalog, maxsus tizimli ma‘lumot
strukturasiga emas, (asosiy, ildiz katalog deyiladi), fayl oʻzi ham boʻlishi mumkin.
Bunday fayl-katalog, maxsus tizimli qiymatga ega boʻlib, uni boshqa oddiy fayllar
84
orasida ajratish zarurdir. Fayl Katalog koʻpincha ―podkatalog‖ (subdirectory) deb
ataladi. Agar fayl katalog, boshqa fayllar haqida ma‘lumotni oʻzida saqlasa, ular
orasida ham oʻz navbatida fayl-kataloglar boʻlsa, biz xech qanday
chegaralanmagan ierarxiyaga ega boʻlamiz.
Undan tashqari, bunday fayl ob‘ektlarni fayl katalog kiritish, fayl tizimini
nafaqat strukturalash, ildiz katalogdagi elementlar sonini chegaralanmagan
muammosini hal qiladi. Fayl katalogida elementlar soniga chegara yoʻq, shuning
uchun katta oʻlchamdagi kataloglarni yaratish mumkin.
FAT fayl tizimi. FAT fayl tizimi, oʻz nomiga quyidagi ma‘lumotlarni oʻz
ichiga olgan oddiy jadval orqali ega boʻlgan:
- fayl yoki uning fragmentlari uchun ajratilgan, mantiqiy diskning bevosita
adreslanuvchi qismlari (uchastkalari);
- disk makoni boʻsh sohalari;
- diskning defektli sohalari (bu sohalar defekt joylariga ega boʻlib,
ma‘lumotlarni oʻqish va yozishni xatosiz bajarishga kafolat bermaydi).
FAT fayl tizimida, ixtiyoriy mantiqiy disk ikki sohaga: tizimli soha va
ma‘lumotlar sohasiga boʻlinadi.
Mantiqiy disk tizimli sohasi, formatlash vaqtida initsiallashtiriladi,
keyinchalik esa, fayl strukturasi bilan ishlaganda yangilanadi. Mantiqiy disk,
ma‘lumotlar sohasi oddiy fayl va fayl kataloglarni oʻz ichiga oladi; bu ob‘ektlar
ierarxiyani tashkil etadi, bu ob‘ektlar ildiz katalogga boʻysunadi.
Katalog elementi fayl ob‘ektini tavsiflaydi, u oddiy fayl yoki fayl- katalog
boʻlishi mumkin. Ma‘lumotlar sohasiga, tizimli sohadan farqli ravishda, OT ning
foydalanuvchi interfeysi orqali murojaat qilinadi. Tizimli soha quyidagi tashkil
etuvchilardan iboratdir (mantiqiy adres sohasida ketma-ket joylashgan):
- yuklanish yozuvi (Boot Record, BR);
- rezervlangan sektorlar (Reserved. Sectors, Res.Sec);
- fayllarni joylashtirish jadvali (FAT);
- ildiz katalog (Root Directory, R Dir).
85
Fayllarni joylashtirish jadvali. Fayllarni joylashtirish jadvali, juda muhim
ma‘lumotlar strukturasidir. Aytish mumkinki, u, ma‘lumotlar sohasining holati va
uning u yoki bu fayl ob‘ektiga mutanosibligi tavsiflanadigan ma‘lumotlar sohasi
adres kartasidan iborat.
Ma‘lumotlar sohasi, klasterlarga boʻlinadi. Klaster bu mantiqiy disk adres
makonida bir yoki bir nechta ayqash sektorlardan iboratdir (aniqrogʻi-faqat
ma‘lumot sohasida). Klaster, faylga ajratiladigan, xotira diskining adreslanadigan
minimal birligidir. Klasterlar, mantiqiy diskning am‘lumotlar sohasidagi
adreslanadigan birligi sonini kamaytirish uchun kiritilgandir.
VFAT va FAT 32 fayl tizimlari. FAT boshlangʻich fayl tizimi muhim
xarakteristikalardan biri fayl nomlari 8.3 formatidan foydalanishdir. FAT standart
tizimiga (FAT 16 koʻz tutilmoqda) yana 2 ta, keng tarqalgan MS OT – Windows
95 va Windows NT uchun koʻrinishlari: V FAT (FAT virtual tizimi) va FAT 32
tizimidir. Hozirgi vaqtda FAT 32 – Windows Millennium Edition, Windows 2000
va Windows XP tomonidan qoʻllaniladi, bu FAT 32, tizimining Windows NT va
Linux uchun ham ishlab chiqilgan versiyalari mavjuddir.
FAT va V FAT fayl tizimlari asosiy kamchiligi, mantiqiy diskning katta
oʻlchamlaridagi klasterlashdagi yoʻqotishlar va mantiqiy disk oʻlchamiga boʻlgan
chegaralanganligidir. Shuning uchun ham MS Win 95 OEM Service Release 2
uchun FAT 32 keldi. U toʻliq mustaqil 32 razryadli fayl tizimidir va u oldingi
versiyalarga nisbatan koʻp mukammaliklarga egadir. Eng asosiysi, FAT 32 disk
sohasini samarali sarflaydi.
HPFS fayl tizimi. HPFS fayl tizimi (High File System – yuqori
unumdorlikka ega boʻlgan fayl tizimidir) birinchi marta OS/2 va Law Manager OT
larida paydo boʻldi. Bu fayl tizimi, IBM va MS kompaniya mutaxassislari
tomonidan MVS,VM/EMS fayl tizimlari va virtual murojaat usuli tajribasi asosida
ishlab chiqildi. HPFS koʻpmasalalik rejimi fayl tizimi sifatida yaratila boshladi va
katta oʻlchamli disklardagi fayllar bilan ishlashda yuqaori unumdorlikni ta‘minlash
uchun moʻljallangan edi.
86
HPFS asosi qilib olingan fayllarni diskda joylashtirish printsipi, fayl tizimini
unumdorligini va uning ishonchliligi va buzilishlarga qat‘iyliligini oshiradi. HPFS
fayl tizimi, FAT bilan taqqoslaganda quyidagi ustunliklarga egadir:
- yuqori unumdorlik;
- ishonchlilik;
- fayl va kataloglarga murojaatni moslanuvchi holda boshqarish imkonini
beradigan kengaytirilgan atributlarni qoʻllash;
- disk makonidan samarali foydalanish.
Bu ustunliklar HPFS strukturasidan kelib chiqadi.
NTFS fayl tizimi. NTFS (New Technology File System –yangi texnologiya
fayl tizimi) fayl tizimi nomida yangi soʻzi mavjuddir. Haqiqatda, NTFS fayl tizimi,
taniqli FAT 16 (va hatto FAT 32)ga nisbatan sezilarli mukammalliklar va
oʻzgarishlarni oʻz ichiga olgan. Foydalanuvchi nuqtai-nazaridan qaraganda, fayllar
har doimdagidek (oldindagidek), Windows muhitida ishlash vaqtida koʻpincha
―papka‖ deb ataluvchi kataloglarda saqlanadi. Ammo unda talay yangi xususiyat
va imkoniyatlar paydo boʻldi.
NTFS fayl tizimi asosiy imkoniyatlari. NTFS ni loyihalashda alohida
diqqatni ishonchlilikka, katalog va fayllarga murojaatni chegaralash mexanizmiga,
kengaytirilgan funktsionallikka , katta xajmdagi disklarni qoʻllashga va h.k.larga
qaratildi. Bu tizim OS/2 V.3 doirasida ishlab chiqila boshladi, shuning uchun ham
u HPFS fayl tizimi koʻpgina qiziqarli xususiyatlarini olgan.
Ishonchlilik. Yuqori unumdorlikka ega boʻlgan va birgalikda foydalanish
tizimlari, yuqori ishonchlilikka ega boʻlishi kerak. Bu esa NTFS tizimining eng
muhim elementidan iboratdir. NTFS tizimi, oʻz-oʻzini tiklashning ma‘lum
vositalariga ega. Bu vositalar tizim yaxlitligi (butunligi) ni tekshiradigan, ya‘ni
tranzaktsiya jurnalini olib boradigan turli mexanizmlarni oʻz ichiga oladi.
NTFS, qayta yuklanmasdan tinimsiz ishlashni ta‘minlashi muhim boʻlgan
server fayl tizimi sifatida ishlab chiqilgani uchun, unda xuddi HPFS dagi kabi,
defektli sektorlarni avariyali almashtirish mexanizmi ishonchlilikni oshirish uchun
kiritilgan. Boshqacha aytganda, ma‘lumotlarni oʻqishda tizim rad etsa, u holda fayl
87
tizimi bu ma‘lumotlarni oʻqishga va bu maqsad uchun disk makonini maxsus
rezervlab qayta koʻchiradi, defekt joyini-sektorni belgilab, unga boshqa murojaat
qilmaydi.
Fayl va kataloglarga murojaat chegaralari. NTFS fayl tizimi Windows NT
OT i xavfsizlik ob‘ekt modelini qoʻllaydi va hamma tom, katalog va fayllarga
mustaqil ob‘ekt sifatida qaraydi. NTFS tizimi xavfsizlikni fayl va kataloglar
darajasida ta‘minlaydi. Bu degani, tom, katalog va fayllarga murojaat huquqi,
foydalanuvchi hisob yozuvi va u mansub boʻlgan guruhga bogʻliqdir.
Foydalanuvchi har gal fayl tizimi ob‘ektiga murojaat qilganida uning huquqi
ob‘ektning murojaatni boshqarish roʻyxatidan tekshiriladi (ACL). Agar
foydalanuvchi zarur huquqga ega boʻlsa, uning soʻrovnomasi qondiriladi, aks
holda soʻrovnoma rad etiladi.
Kengaytirilgan funktsionallik. NTFS tizimi mumkin boʻlgan kengaytirish
hisobga olinib loyihalashtirilgan. Unda koʻpgina qoʻshimcha imkoniyatlar aks
ettirilgan-yuqori darajada buzilishlarga qat‘iylik, boshqa fayl tizimlari
emulyatsiyasi, kuchli xavfsizlik modeli, ma‘lumotlar oqimiga parallel ishlov berish
va fayl atributlarini yaratish (foydalanuvchi belgilaydigan).
Windows 2000/XP tizimlarida, NTFS fayl tizimidan foydalanishda
kvotlashtirishni kiritish mumkin, bu foydalanuvchilar oʻz fayllarini disk
makonining ularga ajratilgan kvotasi chegarasida saqlashi mumkin.
NTFS tizimi katta disklar bilan ishlashni hisobga olib yaratilgan. NTFS
ruxsatlari-bu foydalanuvchilarning ob‘ektlarga murojaatini chegaralash uchun
berilgan fayl va kataloglarning maxsus kengaytirilgan toʻplami. Ular faqat NTFS
fayl tizmi oʻrnatilgan tomlarda mavjuddir. Ruxsatlar moslanuvchan himoyani
ta‘minlaydi, chunki ularni ham katalog, ham alohida fayllarga qoʻllash mumkin;
ular lokal foydalanuvchilarga (himoyalangan papka va fayllar boʻlgan
kompyuterlarda ishlaydigan) ham, tarmoq orqali resurslarga ulanadigan
foydalanuvchilarga ham mansubdir. Ruxsat va xuquqlarni chalkashtirib
boʻlmaydi. Bular umuman har xil tushunchalardir.
88
NTFS ruxsatlari, birinchi navbatda, resurslarni shu resurs joylashgan
kompyuterda ishlayotgan foydalanuvchidan himoya uchun ishlatiladi. Ammo
ulardan, masofadagi umumiy papkaga tarmoq orqali murojaat qiluvchi
foydalanuvchilarga ham ishlatish mumkin.
NTFS ruxsatlar himoyani yuqori darajada tanlashni ta‘minlaydi: har bir
papkadagi faylga oʻz ruxsatini oʻrnatish mumkin. Har bir foydalanuvchining
ruxsatlari, ma‘lum amallar boʻyicha farqlanadi. Demak, har bir fayl ob‘ekti
oʻzining murojaatini boshqarish roʻyxatiga ega.
Har bir fayl ob‘ekti murojaat maskasiga ega (access mask-maska dostupa).
Murojaat maskasi oʻz ichiga standart (standard), maxsus (specific) va qarindoshlik
(generic)-murojaat huquqlariga ega:
- standart murojaat huquqi-hamma himoya qilingan ob‘ektlar uchun umumiy
amallarni aniqlaydi;
- maxsus murojaat huquqi, faylni ob‘ektlarga mos boʻlgan asosiy huquqlarni
koʻrsatadi;
- qarindoshlik murojaat huquqlari tizimi tomonidan foydalaniladi, tslar
standart va maxsus xuquqlarkombinatsiyasini aniqlaydi.
NTFS ruxsatlari Windows NT 4.0 va Windows 2000/XP operatsion tizimlari
uchun ruxsatlar har xil kelitirilgan.
NTFS ning Windows NT 4.0 dagi ruxsatlari. NTFS ning fayl va kataloglarga
murojaati Windows 4.0 dagi ruxsatlari individual, standart va maxsus boʻladi.
Individual ruxsatlar. Foydalanuvchiga u yoki bu tipdagi murojaatni berish
imkoniyati individual ruxsatlar deyiladi. Windows NT 4.0 da bunday ruxsatlar 6
ta: oʻqish (read), yozish (write), bajarish (execute), olib tashlash (delete),
ruxsatlarni oʻzgartirish (Change Permissions) va egasini oʻzgartirish (Take
Ownership).
Standart ruxsatlar. Har gal individual ruxsatlarning kombinatsiyasidan
foydalanmaslik uchun, NTFS ning standart ruxsatlari kiritilgan.
- List - koʻrish
- Add - qoʻshish
89
- Add & Read – oʻqish va yozish
- Change -oʻzgartirish
- Full Control – toʻliq murojaat.
Maxsus ruxsatlar. Bu individul ruxsatlarning standart ruxsatlar bilan mos
kelmaydigan kombinatsiyalari: R, W, X, D, P va O.
NTFS ruxsatlarini qoʻllash. NTFS ruxsatlari foydalanuvchilar va guruhlar
hisob yozuvlariga, xuddi umumiy tarmoq resusrlariga murojaat ruxsatlari kabi
beriladi. Foydalanuvchi ruxsatni bevosita yoki ruxsati boʻlgan bitta yo bir nechta
guruh a‘zosi boʻlib olishi mumkin.
Windows 2000 va Windows XP OT larida individual, standart va maxsus
ruxsatlar oʻrniga, foydalanuvchi interfeysda 13 ta ruxsatlar mavjud.
|
