4
1 – LABORATORIYA ISHI
AVTOMOBILNING UMUMIY TUZILISHINI O‘RGANISH
1.1. Ishdan ko‘zda tutilgan maqsad:
Avtomobilning umumiy tuzilishi, tasniflanishi, belgilanishi va
texnikaviy asosiy ko‘rsatkichlari bilan tanishish.
1.2. Ish bo‘yicha qisqacha nazariy ma’lumotlar
Avtomobil – o‘zi harakatlanuvchi (avto-grekcha o‘zi, mobil-
lotincha harakatlanuvchi) degan ma’noni bildiradi.
Avtomobil – quruqlikda harakatlanuvchi
transport vositasi
bo‘lib, mustaqil energiya manbaiga ega bo‘lgan dvigatel bilan
jihozlangan hamda katta qulaylik va xavfsizlikka ega bo‘lgan holda
relssiz yo‘llarda yuk va yo‘lovchilarni tashishga yoki o‘ziga
o‘rnatilgan qurilmalar yordamida maxsus ishlarni bajarishga
mo‘ljallangan g‘ildirakli mashinadir. Avtomobillar vazifasiga ko‘ra
transport, maxsus va poyga avtomobillariga bo‘linadi.
Transport avtomobillariga passajir,
yuk va yuk-passajir
avtomobillari kiradi.
Zamonaviy avtomobil juda murakkab mashina bo‘lib, u bir
biriga bog‘liq holda ma’lum bir vazifani bajaruvchi bir necha
mexanizm va qismlardan tashkil topgan. Ko‘pchilik avtomobillarning
umumiy tuzilishi sxemasi, ularning mexanizm va tizimlarining ishlash
prinsipi va ish sharoiti bir-biriga o‘xshash. Shu sababli avtomobilning
umumiy tuzilishini o‘rganish uchun ba’zi soddalashtirishlar kiritamiz.
Umuman olganda avtomobil detallar, uzellar, mexanizmlar,
agregatlar va tizimlar yig‘indisidan iborat.
Detal – mexanizm va mashinalarning
yigish operatsiyalarisiz
tayyorlangan ayrim-ayrim qismlari (masalan, bolt, porshen barmog‘i,
shesterna va h.k.).
Uzel – bir necha detallarning mashinada ma’lum mustaqil
vazifani bajaruvchi birikmasi.
Mexanizm – harakatni ma’lum tartibda uzatuvchi va
o‘zgartiruvchi tuzilma.
5
Agregat – bir necha tuzilmalarni bir butun qilib birlashtirgan
qurilma.
Tizim – bitta umumiy vazifani bajaradigan qismlar yig‘indisi
(masalan, ta’minlash tizimi, moylash tizimi yoki sovitish tizimi va
h.k.).
Avtomobil kostruktiv xususiyatlari va vazifalaridan qat’iy nazar,
asosiy uch qismdan iborat: kuzov, dvigatel va shassi.
Avtomobil
kuzovi yuk tashish va
passajirlarni joylashtirish
vazifasini bajaradi. Ko‘pchilik yengil avtomobil va avtobuslar
kuzovlarining qattiq va puxta ishlangan asosi rama vazifasini o‘taydi.
Bunday
kuzovlar
ko‘taruvchi
kuzov
deb
ataladi.
Yuk
avtomobillarining kuzov qismida yuk tashishga mo‘ljallangan
platformadan tashqari, haydovchining kabinasi ham bo‘ladi, u
dvigatelning orqasida (GAZ-53A, ZIL-130) yoki dvigatelning ustida
(GAZ-66, MAZ-500A, KamAZ) joylashadi.
Dvigatel – avtomobilning harakatlanishi uchun zarur bo‘lgan
mexanik energiya hosil qiluvchi manba bo‘lib xizmat qiladi. Mexanik
energiya esa dvigatelda yonilg‘i yonishi natijasida hosil bo‘ladigan
kimiyoviy energiyaning issiqlik energiyasiga aylanishi natijasida hosil
bo‘ladi. Dvigateldan olingan mexanik energiya bir qator mexanizm va
agregatlar orqali yetakchi g‘ildiraklarga yetkazib beriladi. Zamonaviy
avtomobillarda, asosan, porshenli ichki yonuv dvigatellari o‘rnatiladi
(karbyuratorli yoki siqish natijasida o‘z-o‘zidan alangalanuvchi dizel
dvigatellari).
Shasssi – avtomobilning asosi bo‘lib,
uch guruh mexanizm va
tizimlarni o‘z ichiga oladi. Kuch uzatmasi, yurish qismi va boshqarish
tizimi.
Kuch uzatmasi dvigatel validan kelayotgan burovchi momentni
o‘zgartirilgan holda yetakchi g‘ildiraklarga uzatib beradi. Kuch
uzatmasiga quyidagi mexanizm kiradi: ilashish muftasi, uzatmalar
qutisi, kardanli uzatma, asosiy uzatma, differensial va yarim o‘qlar.
Yurish qismi avtomobilning ilgarilanma
harakatlanishini
ta’minlaydigan aravadan tashkil topgan. Uning asosi bo‘lib rama
xizmat qiladi. Ramaga esa avtomobilning barcha mexanizm va
tizimlari o‘rnatiladi.
6
1.1 - rasm. Avtomobilning umumiy tuzilishi:
1-dvigatel; 2-old o‘q; 3-old osma; 4-old tormoz mexanizmi; 5-old
g‘ildirak; 6-ilashish muftasi; 7-uzatmalar qutisi; 8- kardan uzatma;
9- asosiy uzatma; 10- , 11-orqa o‘q; 12-orqa ko‘prik; 13- orqa tormoz
mexanizmi; 14-orqa g‘ildirak; 15-rul chambaragi; 16-rul mexanizmi;
17-rul vali; 18-rul trapetsiyasi; 19-rama.
Boshqarish tizimi avtomobilni harakat yo‘nalishini o‘zgartirish,
sekinlashtirish va to‘xtatish uchun xizmat qiladi. Boshqarish tizimi
ikkita aloxida tizimlardan: rul boshqarmasi va tormozlash tizimidan
iborat.
