10
Bunday qattiq zarrachalarning kristall panjarasi tuzilishi va parametr-
lariga ko‗ra kristallanayotgan metall panjarasiga yaqin bo‗lishi lozim.
Bu zarrachalarning soni qancha ko‗p bo‗lsa, kristallanayotgan metall
zarrachalari shuncha mayda bo‗ladi. Kristallanish markazlari hosil
bo‗lishiga sovish tezligi ham ta‘sir etadi. Sovish
tezligi qancha yuqori
bo‗lsa, kristallanish markazlari shuncha ko‗p paydo bo‗ladi va demak,
metall zarralar (donachalar) ham mayda bo‗ladi.
Mayda donachalar olish uchun sun‘iy kristallanish markazlari hosil
qilinadi. Buning uchun suyultirilgan metallga modifikatorlar deb
ataladigan maxsus moddalar solinadi. Masalan, magniyli qotishmalarni
modifikatsiyalaganda, uning zarralari 0,2-0,3 mm dan 0,1-0,2 mm gacha
kichiklashadi. Quymalarni modifitsirlash
uchun qotishmaga qiyin eriy-
digan birikmalar (karbidlar, oksidlar) hosil qiluvchi qo‗shimchalar
qo‗shiladi. Masalan, po‗latni modifitsirlashda alyuminiy, titan, vanadiy,
alyuminiyli qotishmalarni modifitsirlashda esa marganets, titan,
vanadiydan foydalaniladi.
Kristallanish jarayoni temperatura t ga bog‗liq bo‗lib, ma‘lum vaqt
ichida sodir bo‗ladi. Shuning uchun kristallanish egri chiziqlari t-
koor-
dinatalarda quriladi (2.2 - rasm). O‗ta sovimasdan turib, metall kristal-
lanishning ideal jarayoni 1 egri chiziq bilan tasvirlangan.
Avvalam bor
temperatura bir tekis pasayadi – egri chiziq pastga qarab ketadi. Kristal-
lanish temperaturasiga yetgach, temperaturaning pasayishi to‗xtaydi, eg-
ri chiziqda gorizontal yuzacha hosil bo‗ladi.
Bu atomning guruhlanishi issiqlik ajralib chiqishi orqali sodir bo‗li-
shi bilan tushuntiriladi. Qotish tugashi bilan egri chiziq yana pastga qa-
rab ketadi, chunki temperatura pasayadi. Amalda kristallanish boshqa-
cha kechadi, chunki metall qotish temperaturasida ham suyuq holatda
bo‗ladi, kristallanish ancha past temperaturada boshlanadi, ya‘ni Kristal-
lanish o‗ta sovish bilan bog‗liq bo‗ladi.
Kristallanishning ideal va haqiqiy temperaturalari orasidagi farqqa
o„ta sovish darajasi deyiladi. Metallning o‗ta sovish bilan kristallanishi
2-egri chiziqqa mos keladi. Nometall materiallarning qotishi 3-egri
chiziq bo‗yicha kechadi, unda kristallanishning
aniq ajralib turadigan
temperaturasi yo‗q, qotish sekin kechadi. Shunday qilib o‗ta sovish
darajasi donachalarning o‗lchamlarini belgilovchi muhim omillardan
hisoblanadi.
