Nazorat savollari
1.
Sizdirib sianlash jarayoniga qanday usullar kiradi?
2.
Sizdirib sianlash qanday dastgohlarda olib boriladi?
3.
Sizdirib sianlash jarayonining kamchiligi nimada?
8 - ma’ruza
OLTIN SAQLOVCHI RUDALARNI UYUMDA TANLAB
ERITISH
Reja:
1. Uyumda tanlab eritish jarayonining mohiyati.
2. Tanlab eritish jarayoniga rudalarni tayyorlash.
3. Uyumda tanlab eritish jarayonining ijobiy va salbiy tomonlari.
4. Uyumda tanlab eritish amaliyoti.
Kalit so’zlar:
uyumda tanlab eritish, sizib o’tish tezligiga ta’sir
etuvchi omillar, uyumni taxlash, uyum asosi (maydon).
Uyumda tanlab eritishning moxiyati sizdirib eritish jarayoniga
yaqinroq. Jarayon shundan iboratki ruda uyum holida suv o’tkazmaydigan
asos ustiga yig’iladi va ustidan sian eritmasi yuboriladi. Eritmani ruda
60
qavati orqali sekin sizib o’tishi bilan oltin va kumush boyitiladi. Pastdan
oqib keladigan oltin saqlagan eritma oltinni cho’ktirishga yuboriladi.
8.1-rasm.
Uyumda tanlab eritish sxemasi.
1 - Uyum asosi(maydon); 2 - Uyum; 3 - Sian eritmalarni purkovchi
qurilma(forsunka); 4,6- Eritmalarni yig’ish uchun hovuzlar; 5- Eritmadan
metallni ajratuvchi qurulma.
Xuddi sizdirib eritishdagi kabi uyumda tanlab eritish jarayonida ham
granula holidagi sianni yaxshi o’tkazadigan rudalar qulaydir. Odatda
uyumda tanlab eritishda maydalash jarayonidan keyin olingan ruda ya'ni
diametri 5-20 mm bo’lgan rudalar ishlatiladi. Ko’p hollarda
maydalanmagan diametri 100mmgacha bo’lgan rudalar ishlatiladi. Ruda
tarkibida gil tuproqni ko’p bo’lishi sian eritmasini o’tishini, boyitishni
sekinlashishini va oltinni ajralishini kamaytiradi.
Uyumda boyitish ochiq havoda, maxsus tayyorlangan maydonlarda
olib boriladi. Suvni o’tkazmasligi uchun maydonni beton qavati bilan
qoplanadi yoki sun'iy plenkalar bilan qoplanadi. Erigan oltin saqlagan
eritmani oqishini tezlashtirish maqsadida maydon 2-4
o
qiya holida bo’ladi.
Tayyor maydonga ruda uyum holida yig’ila boshlanadi. Ko’pincha uyum
to’rt burchakli piramida ko’rinishida yig’iladi. Uyumning balandligi 3-15
m gacha bo’ladi va unda 100-200 ming tonna ruda yig’iladi. Uyum ustidan
sian eritmasi maxsus sepadigan qurilmalar yordamida sepiladi. Eritmani
yuborish tezligi ruda tarkibiga bog’liq bo’lib 1 kunda uyumni 1 m
2
yuzasiga 0,15- 3 m
3
eritma berilishi mumkin. Eritmaning konsentratsiyasi
1
2
3
4
6
5
61
0,05- 0,1% bo’lib, muhiti ishqoriy pH 10-11. Ishqor sifatida ko’pincha
o’yuvchi natriy qo’shiladi, chunki oxak eritma sepadigan qurilmaga
tiqilishi mumkin. Uyum ostidan oqib keladigan oltin saqlagan eritma uyum
oldidagi eritma yig’iladigan joyga keladi. U yerdan oltin cho’ktirishga
yuboriladi. Oltin cho’ktirish jarayonida oltin ko’mirga sorbsiyalanadi.
Oltinsizlashtirilgan eritma sianlash va ishqor xususiyati tiklanadi va
boyitishga yuboriladi.
Boyitish jarayoni tugaganidan keyin erigan oltinni yuvish maqsadida
yuqoridan suv sepiladi va yuvilgan ruda chiqindiga yuboriladi.
Jarayonning davomiyligi hamma bosqichlarini hisoblaganda, ya'ni
uyumni yig’ish, sian eritmasini yuborish, suv bilan yuvish va rudani
bo’shatish o’rtacha 30 kundan 90 kungachani tashkil qiladi. Oltin va
kumushning ajralishi 50-70 %ni tashkil qiladi.
Uyumda tanlab eritish chiqindilarni qayta ishlaganligi, glinali va
balansdan tashqari rudalarni, shuningdek flotatsiya jarayoni chiqindilarini
qayta ishlaganligi sababli rivojlanmoqda.
Shuning uchun ham uyumda tanlab eritish uchun ruda tayyorlashning
birlashtirish(okomkovaniye)
va
g’ovaklashtirish(aglomeratsiya)
jaroyonlari muhim bosqich sanaladi. G’ovaklashtirib biriktirish jarayoniga
barcha yanchilgan ruda mahsulotlari yoxud faqat tasniflangan mayin
shlamli fraksiya jo’natiladi.
Birlashririlgan mahsulot olish uchun qo’shiladigan mahsulotlar
quyidagi talablarga javob berishi lozim:
-
Biriktiruvchi mahsulot miqdori(Portland sement), rudaga qo’shiladi;
-
Suv va sian eritmasi miqdori;
-
Ushlab turish vaqti.
Uyum
ustidan
quyib
turish
mustahkamligi
xom-ashyoning
minerologik tarkibiga bog’liq, asosan natriy ionlarining kalsiy ionlari bilan
ion-almashinuviga bog’liq. Mayda zarralarni kattalari bilan birlashtirish
ustidan eritma berishni mustahkamlaydi. Glinali rudalar oxaktosh va
portlandsement yordamida birlashtiriladi. Kam glina saqlagan mayin
yanchilgan chiqindi mahsulotlar uchun birlashtiruvchi sifatida faqat
portlandsement qo’llaniladi. Birlashtirish vaqtida namlik darajasi 12%,
ruxsat etilgan ko’rsatgich 8…16%gachadir. Namlikning yuqori bo’lishi
62
biriktiruvchi qo’shimchalarning xususiyatlarini yo’qqa chiqaradi va
ustidan sepishni izdan chiqaradi. Oltin-kumush tarkibli rudalarni
g’ovaklashtirishning 3ta usuli mavjud: lentali, barabanli(quvurli) va
kosasimon.
Uyum maydonini tashkil qilishda o’sha tub erning tuzilishi, yuzasi,
yer osti yer usti, ichimlik suvi holati, ob havo sharoiti, elktr energiya va
transport kommunikatsiya tizimi, qayta ishlanadigan ruda hajmi asosiy
ta’sir etuvchi omillardan sanaladi. Bu barcha ko’rsatgichlar uyumda
tanlab eritish jarayonining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini belgilaydi.
Maydonlar qo’llanilishiga ko’ra 3ga bo’linadi: qayta qo’llaniladigan,
doimiy o’suvchi (ko’tariluvchi, balandlashuvchi), damba ostida tanlab
erituluvchi maydon. Maydonlarning o’lchami tanlab eritish davomiligi
bilan belgilanadi. Birinchi tur maydonlari uchun muvifiq jarayon
davomiyligi 1kungacha. Ikkinchi tur uyum maydoninig o’sib borish
balandligi 60m gacha bo’lishi mumkin. Dambali tanlab eritish maydonli
uyumlar yer joyi tabiiy qiya bo’lgan joylarda amalga oshiriladi. Bu
jarayonning afzalligi shundaki eritish tezligi 1 necha yillarga qisqarishi
mumkin.
Rudalarni taxlash quyidagi talablarga javob berishi lozim: ruda
massasini va transportlarni ko’tarishga mustahkamlik va chidamlilik;
erituvchi eritmalarga kimyoviy bardoshliylik; eritmaning sizib o’tishi. 3 xil
turdagi asoslar qo’llaniladi: 1 qatlamli, ikkiqatlamli, 2pasto’tkazuvchanli
ekran, uch qatlamli, 3 ta pasto’tkazuvchanlikka ega ekran.
Maydon qoplamasi sifatida turli xildagi mahsulotlar ishlatilishi
mumkin. O’suvchi maydonlar uchun yuqori mustahkamlikka ega
polietilen, gipalon, polivinilxlorid, gil, doimiy qo’llaniluvchi maydonlar
qoplamasi sifatida asphalt, sintetik yoki gil himoyalovchio ishaltiladi.
Asoslarning yuza qoplamasini tanlashda geomembranaga yetadigani
yo’qdir, u maxsus qayta ishlangan yerdir (grunt). Shuni aytish lozimki
geomembranalrning takibi juda mustahkam (qalinligi, mustahkamligi,
uzoq xizmat qilishi)ligi uning qator xususiyatlarida namoyon bo’ladi. Bu
xususiyatlar quyidagilar; suv o’tkazuvchanlik, cho’ziluvchanlik, kimyoviy
bardoshliylik, shuningdek ekpulatatsiya xarakterlari: ekran qalinligi,
yerlarni tayyorlash(aralashish, jipslashish, namlik, shimish).
63
Uyumda tanlab eritishning asosiy jarayonlaridan biri bu uyumni
taxlash jarayonidir. Uyum 1 yoki bir necha qavatlardan tashkil topgan
bo’lishi mumkin. Uyumning balandligi asosning mustahkamliligiga
bog’liq.
Uyumning
asosiy
vazifasi
mahsulotlarning
bir
xilda
taxsimlanishidadir.
Uyumda tanlab eritish shtabel inshoati 3 turga bo’linadi:
Birinchi usul - uyum saralanmagan rudadan tayyorlanadi, ko’p
kremniyli rudalar uchun qo’llaniladi. Uyumlar 1…2m balandlikka
samasval-buldozerlar bilan chiqariladi, 10 metrgacha bo’lgan balandlikka
o’ziyukortar gredorlar yordamida yuklanadi;
Ikkinchi usul mexanik kuch ta’sirida yanchilgan mayin mahsulotda
yoki aglomeratsiyadan o’tgan mahsulotlar uchun qo’llaniladi. Uyum
balandligi 2…4 m;
Uchinchi usul konveyerli usl bo’lib- yuqori ish unumdorligiga ega,
rudaga bog’liq bo’lmagan, uyum balandligi 6m gacha. Uyumning
balandligi maydon o’lchamiga, qayta ishalandigan ruda hajmiga va
jarayonning samaradorliligiga bog’liq. Ayrim hollarda uyum balandligi
40…60m gacha bo’lishi mumkin. Uyumni qavatma qavat ertish jarayoni
kenga tarqalgan bo’lib bunda har bir qavat alohida eritiladi.
Maydonning yuqori qismi va yon tomonlari eritmani parlanish
hisobiga uchib ketmasligi uchun izolyatsiya qilish lozim. Qiyaliklar yer
qatlami va salafan qoplamalar bilan himoyalanadi. Salafan old qismidan
ruberoid qatlami, shishamaterial va charmmateriallar qoplanadi.
Sug’orish tizimi quyidagi elementlardan tashkil topgan: sug’orish
qurilmasi, sug’orish sxemasi, sug’orosh tartibi va turi. Balandligi 4m
bo’lan ochiq usuldagi uyumlarni sianid eritmasi bilan sug’orishda ypiq
tartibli
sug’orishdan
foydalaniladi.
Kollektorlar
yohud
forsunkalar(eritmani
tomchilatib
sepib
beruvchi
qurulmalar),
ta’sirlashmaydiga materiallar(qum, yer, ruda) bilan, suvo’tkazmaydigan
salafanlar bilan himoyalangan. Sug’orish quyidagicha bo’lishi mumkun:
doimiy, bosqichli, ma’lum nuqtaga qaratilgan, forsunka orqali sepiluvchi,
ariqsimon, zovursimon va hovuzsimon.
64
Drenaj tizimi uyum orqali o’tgan eritmalar yig’indisidan va mahsulot
saqlanuvchi havza va uni yetkazib beruvchi qurilmalardan iborat.
Shuningdek drenaj sitemasida kollektor qismi, filtirlovchi mahsulot va
yig’uv quvurlari, uyum ichida maydon qiyaligi, rudaning o’tkazuvchanligi
va eritma hajmi. Ruda o’zining o’tkazuvchanligi yaxshi bo’lsa uning o’zi
drenaj vazifasini bajarishi mumkin. Drenaj tizimi tashqi tomondan
erituvchi eritmani va oqimni o’tkazadi. Drenajning quyidagi ko’rinishlari
qo’llaniladi:
-
qum gravi qatlam orqali o’tuvchi eritma mahsulotlar drenaji,
himoyalangan ekranda ushlab qolinuvchi; eritmalar arigi orqali qabul
qiluvchi zumfga tushadi yoki uyum chegarasi bo’ylab yig’iladi;
-
Drenaj quvurlari orqali o’tgan tarmoq, uyum bo’ylab qumdan
o’tgan; barcha quvurlar yig’uvchi kollektorda bog’langan, qaysiki eritma
qabul qiluvchi hovuzga yig’iladi;
-
haydash qudug’i eritmasi filtir orqali drenaj ga o’tgan, ular
himoyalangan ekran ustiga o’rnatilgan, u yerdan eritma yig’ish hovuziga
jo’natiladi;
-
Eritmalar drenaj quduqlarida yig’iladi, uymning qum gravi
qatlamlari uyum asosiga qurilgan; so’ngra eritmalar yiguvchi hovuzlarga
har tomondan oqib keladi.
Uyumda tanlab eritish natijasida olingan mahsulotlar undan oltinni
ajratib olish maqsadida quyidagi usullarga jo’natiladi:
Sementatsiya(cho’ktirish) o’zidan faol bo’lgan metall yordamida (rux,
alyuminiy, qo’rg’oshin, temir);
Sorbsiyalash usuli, faollangan ko’mir va ionalmashinuvchi qatronlar
yordamida sorbsiyalash;
Elektrolitik ajratib olish;
Erimaydigan sulfid shaklida cho’ktirish.
Chet el amaliyoti shuni ko’rsatdiki eng ko’p tarqalgan usul bu
sementatsiya va faollangan(aktivlangan) ko’mirda sorbsiyalashdir.
Uyumda tanlab eritish tugagandan so’ng chiqindi uyumda qoldiq
sianid va og’ir metallar uchraydi. Bu massa va eritmalar
zararsizlantirilishi lozim. Sianli eritmalarni zararsizlantirish uchun maxsus
usullar qo’llaniladi: kimyoviy oksidlash va biologik tozalash.
65
Kimyoviy
oksidlash
gipoxlorit,
vadorod
qo’shoksid,
kaliy
permanganate, ozon, SO
2
gazlari va havo yordamida olib boriladi.
Uyumda tanlab eritish texnologiyani oddiyligi va iqtisodiy kamxarjligi
bilan boshqa jarayonlardan farq qiladi. Shuning uchun ham oltin va
kumushning ajratib olish foizi kam. Shu omillarni hisobga olganda
uyumda tanlab eritish jarayoni 1-2 g/t oltin saqlagan kambag’al rudalarni
va oltin ajratib oladigan fabrikalarining chiqindilarini qayta ishlashga
mo’ljallangan. Uyumda tanlab eritishning qo’llanilishi nisbatan boy ruda
uchun ham samaralidir, lekin juda ham boy ruda uchun emas.
Ko’p
afzalliklarga
qaramasdan
uyumda
tanlab
eritishning
kamchiliklari ham mavjud: kimyoviy reagentlarning ko’p sarf bo’lishi,
ko’p yer maydonining sarf bo’lishi, xarajatlarning ko’pligi.
Murakkab tarkibli(sulfidli) rudalar va chiqindilar uchun uyumda
tanlab eritish kam samarali. Sianidli eritmada uyumda eritish olib borish
iqlimi mo’tadil maskanlar uchun foydalidir chunki eritish 6-8 oy va
ba’zida yil talab qilishi mumkin. Shimoliy rayonlarda issiq havoi faqatgina
3oy davom etadi bu esa sianidli eritmada uyumda tanlab eritish uchun
samarasizdir.
Rossiyalik bir guruh olimlar uyumda tanlab eritishning alternativ
usulini ishlab chiqishdi, bu sulfat-xlorid kislotali marganes ikki oksid
ishtirokidagi tanlab eritish. Jarayon juda tez amalga oshirilib bir necha kun
davom etadi. Jarayonning mohiyati shundaki sulfat-xlorid kislotali
muhitda marganets ikki oksidining gidratlnishi hisobiga 3 va 4 valentli
marganets xlorid komplekslarini hosil bo’ladi va ular nodir metallarni
eritmaga o’tishini ta’minlaydi. Sianidli uyumda tanlab eritishdan ko’ra
sulfat-xlorid kislotali uyumda tanlab eritish quyidagi afzalliklarga ega:
-
Atrof muhitga xavflilikning kamayishi;
-
Atrof muhitni himoya qilish bilan bog’liq xarajatlarning tejalishi;
-
Jarayonning yuqori tezligi;
-
Nodir metallartni ajralishining yuqorililigi;
-
Murakkab tarkibliu sulfid-margumushli rudalardan oltinni to’g’ridan
to’g’ri ajratib olinishi.
O’zbekistonda bu usul bilan Kumusti konlari qayta ishlanadi. Sulfat
kislota sarfining yuqoriliga qaramasdan (1g oltin uchun 50kg H
2
SO
4
)
66
rudani qayta ishlash samaralidir. Ba’zi alohida olingan rudalarda sulfat
kislorta sarfi 1gr oltin uchun 20…208kg, marganets ikki oksidi 4…128kg.
Ruda tarkibidagi oltin miqdori 2,8…7,5g/t bo’lganda oltinning ajralishi
80…94%, eritmadagi oltin miqdori 1,0…4,8mg/l. Tanlab eritish jarayoni
davomiyligi 13…48soat.
Oltinni uyumda tanlab eritish sexi (UTES) ilgarigi «Zarafshan -
Nyumont» korxonasi NKMK 25 yillik faoliyati natijasida Muruntovning
balansdan tashqari yig‘ilib qolgan rudasini qayta ishlash uchun 1992
bunyod ishga krishilgan. 1,4g/t oltin biriktirgan 220 mln.t ruda qayta
ishlashga mo’ljallangan (Oltinni ajralishi50%). Loyiha uchun 225 million
AQSH dollari sarflangan. 1995yil dastlab oltin eritib olina boshlagan.
Bunda 2 200 000 m
3
hajmdagi tuproq ishlari; 15 300 m
3
beton; 88 000 m
quvur ; 121 000 m elektr kabel liniyalari o‘tkazildi. Sexning loyihaviy ruda
bo’yicha ish unumdorligi 13,8 mln. t/y i/ch yillarga muvofiq oltin 7-12 t.
yetadi. Oltinni uyumda tanlab eritish sexining soddalashtirilgan sxemasi
11 rasmda keltirilgan. Sanoan operatsiyalari quyidagicha amalga
oshiriladi: Ruda D10L markali uchta buldozerda D992 markali frontal
yuklaydigan mashinalarda yuklanib «Nordberg 1560» markali jag‘li
maydalagichning qabul qilish bunkeriga uzatiladi va -150 mm
kattalikgacha maydalanadi . Jag’li maydalagich tebranuvchi kolosnik
elaklari bilan uyg’un ravishda ishlab konveyer orqali keyingi jaroyonga
uzatiladi.
| 