Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati:
1. O‗zbekiston Respublikasi Qonuni №233-I ―Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida (yangi tahriri)‖, 1996-yil 26-
aprel. Yangi tahriri O‗RQ-370 son bilan 2014-yil 06-mayda tasdiqlangan.
47
2.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‗zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida" gi Farmoni. // O‗zbekistan
Respublikasi Qonunlari to‗plami. 2017 y., № 6, st. 70.
3. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yil
22 dekabr kuni birinchi marta mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga
Murojaatnomasi Toshkent : O‗zbekiston, 2017 y., 104 b...
4. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‗quv qo‗llanma. -T.:
O‗zbekiston, 2008. – 260 b.
5. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. ―Korporativ boshqaruv va raqobatni
rivojlantirish‖ O‗quv qo‗llanma. -T.: 2011 y.
6. Steen Thomsen & Martin Conyon – Corporate Governance, mechanisms and
systems. McGraw-Hill Higher Education UK, 2012 – 367pp.
7. Bob Tricker – Corporate Governance, Principles, Policies and Practices, 3rd
edition, Oxford online resources center, 2012 – 904pp.
8.www.webofsciense.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi
9. .www.ziyonet.com –axborot-ta‘lim tarmog‗i
3.DIVIDENDLAR SIYOSATINING MOLIYAVIY XAVFSIZLIK VA
MOLIYA TASHKILOTLARI SIYOSATIGA TA‟SIRI
1. Kompaniyaning dividendlar siyosati va uning kompaniyaning qiymatiga
ta‟siri.
Bozorda samarali dividendlar siyosatini shakllantirish iqtisodiyot ko‗plab ilmiy
tadqiqotlarga bag‗ishlangan. Nazariy yondashuvlarda kompaniyaning dividend
siyosatini shakllantirish jarayoni uning nuqtai nazaridan ko‗rib chiqiladi
kompaniyaning bozor qiymatiga va egalarining farovonligiga ta‘sir qiladi.
Kompaniyaning bozor qiymatiga ko‗ra bu kompaniyaning narxlari odatda
tushuniladi bozorda erkin raqobat sharoitida sotilishi mumkin. Ko‗pincha bo‗lar
Aksiyadorlik kompaniyalari bilan bog‗liq masalalar. Kompaniya aktivlarining
ko‗tarilishi narxiga olib keladi. Bugungi kunda kapital egalari uchun asosiy daromad
hisoblanadi. Bundan tashqari, sarmoyadorlar, eng avvalo, aksiyalarning bozor narxini
48
ko‗tarishda. Bozorni maksimallashtirish markazida bir kompaniyaning aksiyalarining
qiymati - bu farovonlikning ortishi kompaniyaning egalari aksiyalarning bozor
bahosini oshirish va o‗sishiga emas dividendlar ko‗rinishidagi daromad. Shu sababli,
so‗nggi yillarda barqaror qiziqish paydo bo‗ldi.
Kompaniyaning bozor qiymatini baholash va amaliy ishlarni takomillashtirish
zaruriyati uni boshqarish vositalari, shuningdek, bozorni ko‗paytirish jarayonlarini
boshqarishkompaniya qiymati. Ya‘ni, menejment nazariyasida, so‗nggi paytlarda
yangi paydo bo‗ldi.yo‗nalish - kompaniya qiymatini boshqarish tushunchasi.Baholash
mexanizmi tarmoqni tarqatish jarayonini o‗z ichiga oladikompaniya daromadi.
Foydani taqsimlash to‗g‗risidagi qaror direktorlar kengashini oladi keyinchalik uni
aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishida tasdiqlash. Foyda almashinuvi bu ajratilgan
mablag‗lar orasida maqbo‗l nisbatlar uchun asos bo‗lib xizmat qiladiishlab
chiqarishni kengaytirish, zaxira fondini shakllantirish va daromadlarni qimmatga
tushirishqimmatli qog‗ozlar: aksiyalar bo‗yicha dividendlar va obligatsiyalar
bo‗yicha foizlar. Amaldaushbu sohadagi boshqaruv qarorlari dividendlar doirasida
amalga oshiriladi siyosatchilar. Dividendlar miqdori doimiy emas va daromad
miqdori va unga bog‗liqdiraksiyadorlar o‗rtasida taqsimlangan aksiyalar. Shuning
uchun samarali va samarali amalga oshirishdividendlar siyosati moliyaviy
faoliyatning muhim yo‗nalishlaridan biridir menejer va unga ta‘sir etuvchi omillarni
hamda munosabatlarni chuqur tushunishni talab qiladi boshqa boshqaruv qarorlari
bilan.
Dividend siyosati o‗ziga xos xususiyatlarga ega. Biroq, kompaniyalar umumiy
bosqichlarga bo‗linadi:
● ishlab chiqilgan strategiyaga muvofiq dividendlar siyosati turini
tanlashrivojlanish;
● dividendlarni to‗lash shartlari va shakllarini aniqlash;
● dividend siyosatining samaradorligini baholash.Iqtisodiy adabiyotda bugungi
kunda turli xil ta‘riflar mavjuddividend siyosati va dividendlar.
Eng keng tarqalgan va umumlashtirilishi mumkinquyidagilarni ta‘kidlash kerak:
dividend siyosati shakllanish mexanizmi aksiyadorlar o‗rtasidagi foydani taqsimlash.
49
Dividendlar siyosati ko‗rib chiqilishi mumkindaromadlarni samarali taqsimlashga
qaratilgan moliyaviy strategiyaning elementi sifatida aksiyadorlarning boyligini
maksimal darajada oshirish. R. Braley va S. Myers ta‘rifi bo‗yicha dividendlar
siyosati - bu daromadni qayta investitsiyalash bilan uzviy bog‗liqdir. Boshqa
tomondan partiyalar va yangi aksiyalarni chiqarish yo‗li bilan dividendlarni to‗lashi
mumkin.
O‗zbekiston Fuqarolik Kodeksiga muvofiq, dividend olinadi. Kompaniyaning
aksiyadorlari foydadan olinadigan daromadlarni taqsimlashda aksiyadorlar aksiyalari
ustav
kapitalidagi
aksiyadorlarga
nisbatan
mutanosib
ravishda
amalga
oshiriladiaksiyadorlik kompaniyasi O‗zbekistonning soliq kodeksi har qanday
daromad sifatida dividendni belgilaydi daromad taqsimotida tashkilotning
aksiyadorlari (a‘zosi) tomonidan olingan, soliqqa tortilgandan so‗ng qolgan
(preferentsiyalar bo‗yicha foizlar ko‗rinishida) aksiyadorlarning (qatnashchining)
aksiyalari (ulushlari) bo‗yicha aksiyalarga mutanosib ravishda ushbu tashkilotning
vakolatli (ulush) kapitalida aksionerlar (ishtirokchilar) (ya‘ni, dividend- qatnashchilar
tomonidan kapitalni moliyalashtirishning istalgan shaklida investitsiya qilingan
kapitaldan olingan daromadlar).
Dividend orqali aksiyador tomonidan olingan daromadlarda ishtirok etish
huquqi aksiyadorlik kompaniyasi. Dividendlar olish tartibi va shartlari, shuningdek
ularning qiymati aksiyadorlik jamiyatining dividend siyosati bilan belgilanadi. Bu
yerdan tashkilot faoliyati va e‘tiborida dividend siyosatining roli va ahamiyati, u
biznesda, moliyaviy boshqaruvda va boshqalarda beriladi.
Shunday qilib, dividendlar siyosatining asosiy masalalari quyidagilar:
Dividendlar to‗lashlari firmaning bozor qiymatiga ta‘sir qiladi va bozor qiymati uni
qanday baholaydiaksiyadorlariga katta dividendlar to‗layotgan kompaniyalar?
Shuning uchun foydani taqsimlash masalasi, xususan, dividend siyosati, R. Braley va
S. Myers nazariyasiga ko‗ra, nazariyaning eng yaxshi o‗nta muammolari orasida
moliya, bugungi kunga kelib, bu savollar olimlar va olimlar o‗rtasida munozaralar
mavzusi bo‗lib qolmoqda. Ma‘lumki, dividendlar masalalari bo‗yicha keng qamrovli
ilmiy muhokamalarning boshlanishi Siyosatchilar M. Miller va F. Modigliani
50
maqolasida xizmat qilganlar kompaniyaning mukammal bozor qiymati dividendlarni
tanlashga va boylikka bog‗liq emas aksiyadorlar, ularning fikriga ko‗ra, firmaning
foyda olish qobiliyatiga bog‗liqinvestitsiya siyosatining samaradorligi haqida ko‗proq
ma‘lumotga egafoyda ulushi. Ular taqdim etgan modellar nazariyaning asosi
bo‗ldidividendlarning noto‗g‗riligidadir. Boshqacha aytganda, dividendlar siyosati
omil emas kompaniyaning bozor narxiga ta‘siri, shundan kelib chiqadigan
dividendlar kiritilgan investitsiyalardan so‗ng hisoblangan qoldiq loyihalardir.
Kelgusida dividendlar siyosati masalalariga nazariy yondashuvlarni ishlab chiqish
dividendlar ahamiyatsiz bo‗lgan va zayimların kamayib borayotgan ahamiyatini
inobatga olgan holda amalga oshirildi.
Myron Gordon va Jon Lintner mustaqillik nazariyasining muholiflari sifatida
paydo bo‗lgandividendlar siyosati va ularning yozuvlarida dividendlar siyosati
muhimligini ta‘kidlashdi va aksiyadorlarning jami boyligi qiymatiga ta‘sir qiladi.
Investorlar doimo qiziqish uyg‗otmoqda moliyaviy xavflarni bartaraf etish yoki
minimallashtirishni talab qiladi, shuning uchun ular uchun afzaldir. Kelgusidagi
daromadni kutishdan ko‗ra dividendlar olishni taqozo etadi . Bundan tashqari, joriy
dividend to‗lovlari noaniqlik darajasini pasaytiradi. Investorlarning investitsiyalarni
amalga oshirishning texnik va samaradorligi to‗g‗risidashu bilan investitsiyalarning
past daromadlarini qondirish imkonini beradi hamda sarmoya chegirma faktor
sifatida ishlatiladi aksiyadorlik kapitalining bozor bahosini oshiradi. Ularning fikriga
ko‗ra, dividendlar bozor yirik kompaniyalar tomonidan baholanadi ancha yuqori.
Ushbu nazariya, shuningdek, ahamiyatlilik nazariyasi sifatida ham tanilgan
dividendlar siyosati hisoblanadi.
Quyidagi omillar dividendlar hajmiga ta‘sir qiladi:
● joriy daromad darajasi;
● sanoatni rivojlantirish istiqbollari;
● korxona investitsiya rejalari;
●Tashqi moliyalashtirish manbalariga ehtiyoj;
● menejerlar tomonidan dividendlar darajasini va ularning bahoga ta‘sirini
baholash qobiliyatiaksiyalar;raqobatchilarning dividend siyosati;
51
● kapital to‗zilishi siyosati.
Xulq-atvorni belgilaydigan eng tortishuvlarga va muhim omillarga bozorlardagi
investorlar, investorlar daromad solig‗i darajasi. Robert Litzenberger va Krishna
Ramaswami soliq nazariyasini ishlab chiqdi. Aksiyadorlarning ustuvorlik
pozitsiyasidan kelib chiqadigan farqlashlar mavjud emas dividendlar va
kapitallashgan daromadlar, chunki kapitalizatsiya daromadlari soliqqa tortildi
dividendlar daromadidan pastroq soliq. Agar soliq stavkasi bo‗lsa dividendlar
kapitalning daromad solig‗i stavkasidan kattaroqdir, keyin investorlar talab qiladi
dividendlarni to‗layotgan kompaniyalar aksiyalariga investitsiyalarning rentabelligini
oshiradi, bu esa o‗z navbatida olib keladidividendlarni to‗layotgan firmalarning
nisbatan arzon aksiya bahosiga. Shunday qilib,firmalarning yuqori dividendlar
to‗lashlari foydasiz. Soliq nazariyasining ahamiyati farqni davlat hokimiyati organlari
darajasida soliqni tartibga solishga qaratganligi tasdiqlaydi dividend to‗lovlari.Turli
davlatlar stavkalarni belgilashda turli yondashuvlarga ega Soliq to‗lovchilarning
ayrim toifalari uchun ushbu ikki turdagi daromadlarni soliqqa tortish.Misol uchun,
Germaniyada va Yaponiyada foydaning soliq stavkasi dividendlarga qaraganda
yuqori Fransiya - quyida; Buyuk Britaniya, Avstraliya, Kanadada dividend solig‗i
stavkalaridaromadlar va qayta tiklangan daromadlar bir xil. Ko‗pgina mamlakatlarda
soliq stavkalarishuning uchun ko‗pincha soliq to‗lovchilarning turli toifalariga
nisbatan farqlanadi.
Bugungi kunda dividend siyosatiga nisbatan noaniq munosabat mavjud. Bu
aniqlandi aksiyadorlik jamiyatining muvaffaqiyatli faoliyati va barqarorlik
ko‗rsatkichi sifatida baholanmoqdakorporativ boshqaruv tizimlari. Dividend
siyosatining samaradorligi indikatori zamonaviy kompaniya nafaqat dividendlar
bo‗yicha daromad olish, balki tafsilot va hammoliyaviy jihatdan qarab dividendlar
miqdorini hisoblash uchun belgilangan tartibning moslashuvchanligi jamiyatning
davlat va rivojlanish strategiyalari. Ichki hujjatlardagi o‗zgarishlar kompaniyaning
dividendlarni hisoblash, tasdiqlash va to‗lash tartibi maqsadlariga xizmat qiladi.
Aksiyadorlar va manfaatdor tomonlarni amalga oshirish tamoyillari to‗g‗risida
xabardor qilishoddiy va imtiyozli aksiyalar bo‗yicha mulkiy huquqlar.
52
O‗zbekiston iqtisodiyotidagi o‗zgarishlar mamlakatning yetakchi kompaniyalari
hozirgi kungacha dividendni shakllantirishning asosiy prinsiplari ishlab chiqilgan va
tartibga solingan daromadlarni taqsimlash mexanizmi, hisoblash tartibi va dividend
muddatito‗lovlarni amalga oshiradi, ularni mahalliy operatsiyalarda belgilab beradi.
Biroq, faoliyatni qiyosiy tahlil qilish yetakchi kompaniyalar, ish sharoitlariga va
bosqichlariga bog‗liq ekanligini ko‗rsatadi ularning rivojlanishi, turli xil dividend
siyosatiga rioya qilish – siyosatdan qoldiq prinsipi barqaror miqdorni saqlab qolish
yoki dividendlar to‗lovini ko‗paytirish.Dividendlar miqdorini muntazam oshirib
borayotgan kompaniyalar OAO hisoblanadi"Gazprom", "Lukoyl", "Rosneft" va
boshqalar boshqa rivojlanayotgan bozorlar bilan taqqoslangan dividend to‗lovlari.
Rus tilida kompaniyalar jahon tajribasida, foydaning 10-20% dividendlarini
to‗laydibu qiymat 40% ga etadi. Shu bilan birga, kompaniyaga dividendlarni to‗lash
hisobga olinmaydiuning bozor qiymatini o‗zgartirish mexanizmi. Dividendlar
siyosatining asosiy vazifasi jamiyatning investitsion jozibadorligini oshirishga
qaratilganligidadir.
Investorlar manfaatlari va aksiyadorlik kompaniyasining manfaatlari o‗rtasidagi
ustuvorlikturli yo‗nalishlarda o‗zgarishi mumkin. Konservativ siyosat bilan, foyda
biznes tarafida qolmoqda,uning foydasini qayta tiklash. Ko‗pincha bunday taktika
yosh korxonalar tomonidan qo‗llaniladi,yoki daromad o‗sishining yetarlicha darajada
bo‗lmagan korxonalar, lekin hozir ham ko‗pchilik yetakchi global kompaniyalar,
jumladan O‗zbekistonning kompaniyalari ham foydalanishi mumkin.
Oddiy siyosat aksiyadorlarga to‗lanadigan foydaning minimal kafolati va yaxshi
holatda qo‗shimcha bonuslarni nazarda tutadi. Moliyaviy masalalar. So‗nggi turi -
tajovuzkor siyosat iste‘molga yo‗naltirilgan ustuvorliklarni o‗zgartiradi, ya‘ni,
aksiyadorlar.Shunday qilib, kompaniyaning yagona ‗siyosati hozirgi mavjud emas.
Uning shakllanishi va rivojlanishining turli bosqichlarida, bozorda paydo bo‗ladigan
turli xil vaziyatlar, kompaniyaning faoliyati yoki yo‗naltirilganligi aksiyadorlar
ulushini ko‗paytirish yoki aksiyadorlarning dividend to‗lovlarini ko‗paytirishga,
Investitsion
jozibadorlik
va
moliyaviy-iqtisodiy
o‗sishga yordam beradi.
Kompaniyaning butun faoliyati, uning bozor qiymatining o‗sishidadir.
| 