Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati:
1. O‗zbekiston Respublikasi Qonuni №233-I ―Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida (yangi tahriri)‖, 1996 yil 26
aprel. Yangi tahriri O‗RQ-370 son bilan 2014-yil 06-mayda tasdiqlangan.
2.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‗zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida" gi Farmoni. // O‗zbekistan
Respublikasi Qonunlari to‗plami. 2017 y., № 6, st. 70.
3. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yil
22 dekabr kuni birinchi marta mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga
Murojaatnomasi Toshkent : O‗zbekiston, 2017 y., 104 b...
4. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‗quv qo‗llanma. -T.:
O‗zbekiston, 2008. – 260 b.
5. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. ―Korporativ boshqaruv va raqobatni
rivojlantirish‖ O‗quv qo‗llanma. -T.: 2011 y.
60
6. Steen Thomsen & Martin Conyon – Corporate Governance, mechanisms and
systems. McGraw-Hill Higher Education UK, 2012 – 367pp.
7. Bob Tricker – Corporate Governance, Principles, Policies and Practices, 3rd
edition, Oxford online resources center, 2012 – 904pp.
8.www.webofsciense.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi
4.KOMPANIYANING
DIVIDENDLAR
SIYOSATINI
SHAKLLANTIRISH
VA
AMALGA
OSHIRISHNING
O„ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
1. Kompaniyaning dividendlar siyosatini shakllantirishning yo„nalishlari
Dividend siyosati:
a) Foydani reinvestitsiyalash
b) Dividend to‗lovlari nazariyalari
c) Dividend to‗lovlarini belgilovchi omillar
Foydani reinvestitsiyalash. Hisobot davridagi foyda taqsimlanishining
soddalashtirilgan sxemasini quyidagicha tasvirlash mumkin: foydaning bir qismi
dividend shaklida to‗lansa, kolgan qismi korxona aktivlariga reinvestitsiya qilinadi.
Foydaning reinvestitsiya qilingan qismi korxona faoliyatini moliyalashning ichki
manba‘i bo‗lib xizmat qiladi, shuning uchun dividend siyosati korxona jalb qiladigan
tashki moliyalash resurslari kattaligini belgilab beradi.
Foydani reinvestitsiyalash - o‗z faoliyatini kengaytirayotgan korxonanini
moliyalashning nisbatan qulay va arzonroq usulidir. Aynan shu bu usulning keng
tarqalganini izoxlaydi. Jumladan angliya olimlarining London birjasida hisobga
olingan 402 kompaniya faoliyatini o‗rganish natijalari ko‗rsatishicha, yangi
investitsiya loyihalarining 91% i foydani reinvestitsiya qilish hisobiga amalga
oshirilgan.
Foydani reinvestitsiya qilish korxonaga yangi aksiyalarni emissiya qilishdagi
qo‗shimcha xarajatlardan ozod bo‗lishni ta‘minlaydi. Boshqa muhim ijobiy tomoni –
bu korxona faoliyatini nazorat qilishning amaldagi tartibini saqlab qoladi, chunki
61
bunda aksionerlar soni o‗zgarmydi. Nazariy nuktai nazarda dividend siyosatini
tanlash ikkita muhim masalani xal qilishni talab qiladi.
Dividend to‗lovlari nazariyalari. Dividend siyosati nazariyasida ikkita
yondashuv mavjud. Birinchisining nomi – dividendlarning to‗lanishini qoldiq
prinsipi nazariyasi. Bu nazariya tarafdorlari dividendlar kattaligi aksionerlar yalpi
boyligiga ta‘sir ko‗rsatmaydi va shuning uchun, avval foydani reinvestitsiya
qilishning barcha samarali imkoniyatlarini tahlil qilingandan so‗nggina dividend
taqsimlanishi lozim deb hisoblaydilar. Agar barcha foydani reinvestitsiya qilish
maqsadga muvofiq deb topilsa, dividendlar umuman to‗lanmaydi, va aksincha, agar
korxonada ma‘kul investitsiya imkoniyatlari bo‗lmasa foyda asosan dividendlar
to‗lanishiga yullanadi.
Ushbu nazariya doirasida asosiy ilmiy asoslanmalar 1961-yilda Franko
Modilyani va Merton Miller tomonida yaratilgan. Ular ―mijoz effekti‖ degan goya
mavjudligini ilgari surdilar. Unga ko‗ra aksiyadorlar qandaydir odatdan tashqari
dividendlardan ko‗ra, turgun dividend siyosatini ma‘kul ko‗radilar. Bundan tashqari,
Modilyani va Miller barcha ma‘qul investitsiya loyihalarini moliyalangandan keyingi
aksiyalarning diskontlangan narxi va qoldiq prinsipida olingan dividendlar so‗mmasi
foyda taqsimlangucha bo‗lgan aksiyalar narxiga teng bo‗ladi deb, hisoblashadi.
Boshqacha qilib aytganda, to‗langan dividendlar so‗mmasi taxminan qo‗shimcha
moliyaviy resurslarni jalb etish xarajatlariga teng bo‗ladi. Shu bilan bir vaqtda,
Modilyani va Miller dividend siyosatining aksionerlik kapitali qiymatiga ma‘lum
ta‘sirini tan olishadi, lekin buni bevosita dividendlar kattaligi bilan emas, balki
informastion effekt bilan izoxlashadi – dividendlar, jumladan, ularning o‗sishi
haqidagi ma‘lumot, aksionerlarni aksiyalar narxi o‗sishiga provakatsiyalaydi. Ushbu
olimlarnig asosiy xulosasi – dividend siyosati kerak emas.
Modilyani va Miller nazariyasiniing opponentlari dividendlar aksionerlarning
yalpi boyligiga ta‘sir qiladi deb hisoblaydilar. Ularning ichidan eng ko‗zga ko‗ringani
M. Gordon bo‗lib, uning asosiy goyasi – aksionerlar riskni minimallashtirish
prinsipiga ko‗ra kelajakdagi dividendlardan va shu bilan birga kelajakda aksionerlar
kapitali o‗sishidan ham ko‗ra doim hozirgisini afzal ko‗radilar. Bundan tashqari, joriy
62
dividend to‗lovlari investorlarning ushbu korxonaga mablag‗ qiyish maqsadga
muvofiqmi – yukmi degan noaniqliklarni kamaytiradi. Bu bilan ularni
investitsiyalangan kapitalga kamroq daromad darajasi ham qoniqtiradi va natijada
aksionerlik kapitalining bozor qiymati o‗sadi. Aksincha, agar dividendlar
to‗lanmmasa, noaniqlik usadi, aksionerlar uchun ma‘kul daromad normasi ham
oshadi va aksionerlik kapitalining narxi kamayadi. Modilyani va Miller nazariyasi
shuningdek, ba‘zi bir birlamchi shartlari (soliqlar, qo‗shimcha aksiyalar chiqarish
xarajatlari hisobga olinmasligi) uchun ham tankid qilinadi.
Umuman, aytish mumkinki, ikkinchi yondashuv bir qadar kengrok tarkalgan.
Shu bilan bir vaqtda dividendlar siyosatini ishlab chiqishda qandaydir yagona,
formallashtirilgan algoritm yukligi tan olinadi. U formallashitirilishi murakkab
bo‗lgan ko‗p omillar bilan jumladan, psihologik omillar bilan aniqlanadi. Shuning
uchun har bir korxona o‗zining subyektiv siyosatini, birinchi navbatda unga tegishli
bo‗lgan xususiyatlaridan kelib chiqgan holda tanlashi lozim. Optimal dividend
siyosatini ishlab chiqish jarayonida ikkita invariant masalani qayd etish mumkin.
Dividend to‗lovlarini belgilovchi omillar.
Dividend siyosati quyidagi omillar bilan aniqlanadi:
1. Huquqiy harakterdagi chegaralar
2. Kontrakt harakteridagi chegaralar
3. Likvidlikning yetishmasligi hisobiga chegaralar
4. Ishlab chiqarishning kengaytirilishdan kelib chiqadigan chegaralar
5. Aksiyadorlar manfaatidan kelib chiqadigan chegaralar
6. Reklama-moliyaviy harakteridagi chegaralar
Huquqiy harakterdagi chegaralar. Korxonaning uzlik mablag‗lari uchta asosiy
elementdan tashkil topadi: aksionerlik kapitali, emission daromad, taqsimlanmagan
foyda. Ko‗pchilik mamlakatlarda qonun bo‗yicha quyidagi ikki sxemadan biri qabo‗l
qilingan – dividendlar to‗lashga eki faqat foyda (joriy yil foydasi va avvalgi yillar
taqsimlanmagan foydasi) yoki foyda va emission daromad.
Milliy qonunchiliklarda dividendlar to‗lanishining boshqa chegaralari ham
mavjud. Jumladan, korxona to‗lov kobiliyatiga ega bo‗lmasa yoki bankrot deb e‘lon
63
qilingan bo‗lsa, pul ko‗rinishida lividendlar to‗lovi, odatda, ta‘qiqlanadi. Faqatgina
aksionerlar olgan dividendlar soliqka tortilishi, to‗lanishi kechiqtirilgan dividendlar
(taqsimlanmagan foyda) soliqqa tortilmasligi uchun, ba‘zi korxonalar soliq
to‗lamaslik uchun dividendlar ajratmaydi.
Ushbu chegaralarning kiritilishiga sabab, kreditorlar huquqini himoyalash va
korxonaning o‗z kapitalini ―yeb‖ qo‗yishini oldini olishdir.
Kontrakt harakteridagi chegaralar. Ko‗pgina mamlakatlarda korxona uzoq
muddatli ssuda olmoqchi bo‗lganda, to‗lanadigan dividendlar miqdori maxsus
kontraktlar bilan boshqariladi. Qarzni o‗zishni tashkil qilish maqsadida, odatda, yo
taqsimlanmagan foyda kamayishi mumkin bo‗lmagan chegara yoki reinvestitsiya
qilinadigan foydaning minimal foizi bu kontraktlarda qayd etiladi.
Likvidlikning
yetishmasligi
hisobiga
chegaralar.Dividendlar
faqatgina
korxonaning hisob raqamida pul vositalari yoki tez pulga aylantirilishi mumkin
bo‗lgan aktivlari mavjud bo‗lgan taqdirdagina to‗lanishi mumkin. Nazariy jixatdan
korxona dividend to‗lash uchun kredit olishi imkoniyati bor, lekin bu har doim ham
mumkin emas va bu qo‗shimcha xarajatlar bilan boglik. Shunday qilib korxona
rentabellik bo‗lgani bilan, past likvidlik hisobiga dividend to‗lovlarini amalga
oshirishga kodir bo‗lmasligi mumkin.
Ko‗pgina korxonalar, ayniqsa, endi oyoqka turayotgan davrida tegishli o‗sishni
ta‘minlovchi moliyaviy manba‘larga bo‗lgan ehtiyojni kondirish imkoniyatini topish
muammosiga duch keladilar. Qo‗shimcha moliyaviy resurslar ishlab chiqarish
kuvvatlarini yuqori su‘ratlarda kengaytirayotgan korxonalar uchun ham, o‗sish tempi
uncha yuqori bo‗lmagan korxonalarga ham moddiy – texnika bazasini yangilash
uchun zarurdir. Bu hollarda ko‗pinchalik dividend to‗lovlarini kamytirishga harakat
qilinadi.
Yuqorida qayd etilganidek, dividend siyosati asosida moliyaviy boshqarishning
muhim prinsipi yotadi: aksiyadorlarning yalpi boyligini maksimallashtirish prinsipi.
Uning kattaligi olingan dividendlar va aksiyalar kursining usgan kattaligi bilan
aniqlanadi. Shuning uchun korxona direksiyasi va aksiyadorlar dividendlarning
optimal kattaligini aniqlashda dividend miqdori korxona qiymatiga qanday ta‘sir
64
qilishi mumkinligin e‘tiborga olishlari lozim. Korxona qiymati jumladan aksiyalar
qiymatida uz aksini topadi. Aksiyalar qiymati esa uz navbatida juda ko‗p omillarga
boglik: tovar va xizmatlar bozorida korxona egallagan mavqe, to‗lanayotgan
dividendlar, ularning o‗sish tempi va xokazo. Dividendlarning domiy g tempida
o‗sishi holida aksiyalar narxi Gordon formulasi orqali aniqlanishi mumkin:
shu bilan bir vaqtda moliyalash uchun yangi aksiyalar emissiyasi kuzda tutilsa,
aksiyadorlar yangi aksiyadorlar paydo bo‗lishini xozlamasdan, dividendlar miqdorini
atastin kamaytirishlari mumkin.
| 