Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati:
1. O‗zbekiston Respublikasi Qonuni №233-I ―Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida (yangi tahriri)‖, 1996-yil 26-
aprel. Yangi tahriri O‗RQ-370 son bilan 2014-yil 06-mayda tasdiqlangan.
2.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‗zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida" gi Farmoni. // O‗zbekistan
Respublikasi Qonunlari to‗plami. 2017 y., № 6, st. 70.
3.
O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yil 22
dekabr kuni birinchi marta mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga
Murojaatnomasi Toshkent : O‗zbekiston, 2017 y., 104 b.
.
.
4. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‗quv qo‗llanma. -T.:
O‗zbekiston, 2008. – 260 b.
118
5. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. ―Korporativ boshqaruv va raqobatni
rivojlantirish‖ O‗quv qo‗llanma. -T.: 2011 y.
6. Steen Thomsen & Martin Conyon – Corporate Governance, mechanisms and
systems. McGraw-Hill Higher Education UK, 2012 – 367pp.
7. Bob Tricker – Corporate Governance, Principles, Policies and Practices, 3rd
edition, Oxford online resources center, 2012 – 904pp.
8.www.webofsciense.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi
9. www.ziyonet.com –axborot-ta‘lim tarmog‗i
7.QIMMATLI QOG„OZLAR BO„YICHA DIVIDENDLAR SIYOSATI VA
TARTIBGA SOLISH
1. Kompaniyaning dividendlar siyosati va uning kompaniyaning qiymatiga
ta‟siri.
Bozor iqtisodiyotida samarali dividendlar siyosatini shakllantirish masalasi
ko‗plab ilmiy tadqiqotlarga bag‗ishlandi. Nazariy yondashuvlarda kompaniyaning
dividend siyosatini shakllantirish jarayoni kompaniyaning bozor qiymatiga va
egalarining farovonligiga ta‘siri nuqtai nazaridan ko‗rib chiqiladi.
Kompaniyaning bozor qiymatiga ko‗ra ushbu kompaniyaning bozorda erkin
raqobat sharoitida sotilishi mumkin bo‗lgan bahosi keng tarqalgan. Ko‗p jihatdan bu
savollar aksiyadorlik kompaniyalari bilan bog‗liq. Kompaniyaning aktivlari
qiymatining oshishi bugungi kunda asosiy daromadni kapital egalariga yetkazib
beradi. Aksariyat sarmoyadorlar, birinchi navbatda, aksiyalarning bozor narxini
ko‗tarishdan manfaatdor. Kompaniyaning aksiyalarining bozor qiymatini maksimal
darajada oshirish maqsadida kompaniyaning egalari farovonligining ortishi,
dividendlar daromadini ko‗paytirmasdan emas, balki aksiyalarning bozor narxini
ko‗tarishdan iborat. Shu sababli, so‗nggi paytlarda kompaniyaning bozor qiymatini
baholash va amaliyotni takomillashtirish uchun doimiy qiziqish va ehtiyoj bor edi.
Uning boshqaruv vositalarini, shuningdek kompaniyaning bozor qiymatini oshirish
jarayonlarini boshqarish. Menejment nazariyasida yaqinda yangi yo‗nalish paydo
bo‗ldi - kompaniyaning qiymatini boshqarish konsepsiyasi.
119
Narxlash mexanizmi kompaniyaning sof foydasini taqsimlash jarayonini o‗z
ichiga oladi. Foydani taqsimlash to‗g‗risidagi qarorni aksiyadorlarning umumiy
yig‗ilishida ma‘qullangan holda boshqaruv kengashi hal qiladi. Foydaning
taqsimlanishi ishlab chiqarishni kengaytirish uchun ajratilgan mablag‗lar, zaxira
fondini shakllantirish va qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha daromadlarni to‗lash - aksiyalar
bo‗yicha dividendlar va obligatsiyalar bo‗yicha foizlar o‗rtasida maqbul nisbatni
asoslashni o‗z ichiga oladi. Amalda ushbu sohadagi boshqaruv qarorlarini qabul
qilish, dividendlar siyosati doirasida amalga oshiriladi. Dividendlar miqdori doimiy
emas va daromad miqdori va aksiyadorlar o‗rtasida taqsimlangan ulushiga bog‗liq.
Shu bois, samarali dividend siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish moliyaviy
menejerning muhim faoliyatlaridan biri hisoblanadi va unga ta‘sir etadigan omillarni
chuqur tushunishni hamda boshqa boshqaruv qarorlari bilan o‗zaro bog‗liqlikni talab
qiladi.
Dividendlar siyosatini shakllantirish ma‘lum bir kompaniya uchun o‗ziga xos
xususiyatlarga ega, ammo umumiy qadamlarni ajratib ko‗rsatish mumkin:
● rivojlanish strategiyasiga muvofiq dividendlar siyosatini tanlash;
● dividendlarni to‗lash shartlari va shakllarini aniqlash;
● dividend siyosatining samaradorligini baholash.
Iqtisodiy adabiyotda bugungi kunda dividend siyosati va dividendlar
shartlarining turli ta‘riflari mavjud. Eng keng tarqalgan va umumlashtiruvchi
quyidagilardan iborat: dividendlar siyosati - aksiyadorlarning daromadlarini
shakllantirish va tarqatish mexanizmi. Dividendlar siyosati aksiyadorlarning
farovonligini oshirish uchun daromadlarni samarali taqsimlashga qaratilgan
moliyaviy strategiyaning elementi sifatida qaralishi mumkin. R. Braley va S.
Myersning dividendlar siyosati, bir tomondan, daromadlarni qayta tiklash va boshqa
aksiyalarni chiqarish yo‗li bilan dividendlar to‗lashlari o‗rtasidagi kelishuvdir.
Rossiya Federatsiyasining Fuqarolik Kodeksiga binoan aksiyadorlarga tegishli
aksiyalarga aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitalidagi aksiyadorlarga mutanosib
ravishda taqsimlangan taqdirda dividendni aksiyador tomonidan aksiyadorlik
jamiyatidan olinadigan dividend qabul qilinadi. Rossiya Federatsiyasining Soliq
120
kodeksi aksiyadorlar (qatnashchi) ga tegishli aksiyalar (aksiyalar) bo‗yicha
aksiyadorlar (aksiyadorlar (aksiyadorlar) aksiyalariga mutanosib ravishda) soliqqa
tortgandan keyin qolgan imtiyozlarni (imtiyozli aksiyalar bo‗yicha foizlar
ko‗rinishida) tarqatishda, aksiyador (ishtirokchi) tomonidan olingan daromad sifatida
dividendni belgilaydi ) ushbu tashkilotning vakolatli (ulush) kapitalida (ya‘ni,
dividend - ishtirokchilar tomonidan o‗z mablag‗larini moliyalashtirishning istalgan
shaklida investitsiya qilingan kapital bo‗yicha daromad).
Dividend orqali aksiyadorning aksiyadorlik jamiyatiga tushgan foyda olishda
ishtirok etish huquqi amalga oshiriladi. Dividendlar olish tartibi va shartlari,
shuningdek ularning miqdori dividendlar siyosati aksiyadorlik tashkiloti tomonidan
belgilanadi. Bu tashkilot faoliyatida dividend siyosatining roli va ahamiyatini va
biznesda, moliyaviy boshqaruvda va moliya sohasida unga berilgan e‘tiborni
anglatadi.
Shunday
qilib,
dividendlar
siyosati
nazariyasidagi
asosiy
masalalar
quyidagilardir: dividend to‗lovlari kompaniyaning bozor qiymatiga ta‘sir qiladimi va
uning ulush egalariga katta dividendlarni to‗layotgan kompaniyalar bozorni qanday
baholashadi?
Ma‘lumki, dividend siyosati bo‗yicha keng miqyosli ilmiy bahslarning
boshlanishi M.Miller va F. Modigliani tomonidan yozilgan maqola edi. Mualliflar
mukammal bozorda firmaning qiymati dividendlarni tanlashga bog‗liq emasligini va
aksiyadorlarning boyligi, ularning fikricha, firmaning ishlab chiqarish qobiliyati
daromadni ko‗paytirish va katta miqdorda daromadlarni taqsimlash usullariga emas,
balki investitsiya siyosatining samaradorligiga bog‗liqdir. Ular taqdim etgan model,
dividendlar noto‗g‗ri nazariyasi uchun asos yaratdi. Boshqacha qilib aytadigan
bo‗lsak, dividendlar siyosati firma bozorining qiymatiga ta‘sir etuvchi omil emas,
shundan kelib chiqadiki, dividendlar qabo‗l qilinadigan investitsiya loyihalarini
moliyalashtirishdan so‗ng dividendlarni qoldiqqa sarflash kerak.
Kelgusida dividendlar siyosatini ishlab chiqishda nazariy yondashuvlarni ishlab
chiqish, dividendlar ahamiyatsiz bo‗lgan ahamiyatini kamaytirish maqsadida amalga
oshirildi.
121
Mayron Gordon va Jon Lintner, dividend siyosatining mustaqillik nazariyasi
muholiflari sifatida qarashdi va ularning yozma manbalarida dividendlar siyosatining
muhimligini va aksiyadorlarning umumiy boyligiga ta‘sir qilishini ta‘kidladilar.
Investorlar har doim moliyaviy xavfni bartaraf etishga yoki kamaytirishga harakat
qilishadi, shuning uchun aksiyalarni sotish mumkin bo‗lgan kelajakdagi daromadlarni
kutishdan ko‗ra dividendlarni olish afzalroqdir. Bundan tashqari, joriy dividend
to‗lovlari investorlarning noaniqligi darajasini ushbu kompaniya investitsiyalashning
samaradorligi va rentabelligi darajasini pasaytiradi, shu bilan investitsiyalash
sarmoyasidan tushgan daromadning past darajasini qondiradi, bu esa ustav
kapitalining bozor bahosini oshirishga olib keladi.
Ularning fikriga ko‗ra, bozor yirik dividendlar to‗layotgan kompaniyalar
tomonidan juda yuqori baholanadi. Dividend siyosatining muhimligi yoki
"qo‗llardagi ko‗krak" nazariyasi sifatida ham ma‘lum bo‗lgan ushbu nazariya,
dividendlarning maqsadli (optimal) miqdorini belgilovchi dividend siyosati
mavjudligidan kelib chiqadi [6].
Quyidagi omillar dividendlar hajmiga ta‘sir qiladi:
● joriy daromad darajasi;
● sanoatni rivojlantirish istiqbollari;
● korxona investitsiya rejalari;
Tashqi moliyalashtirish manbalariga ehtiyoj;
● boshqaruvchilarning dividendlar darajasini va ularning ulush narxiga ta‘sirini
baholash qobiliyati;
● raqobatchilarning dividendlar siyosati;
● kapital to‗zilishi siyosati.
Investorlar
investitsiyalarining
daromadlarini
soliqqa
tortish
darajasi
investorlarning bozordagi xatti-harakatini belgilovchi eng tortishuvli va muhim
omillardir. Robert Litzenberger va Krishna Ramasvami asarlari soliq imtiyozlari
nazariyasiga asos solgan bo‗lib, unda kapitalizatsiya daromadlari dividend
daromadlaridan
kamroq
soliqqa
tortilganligi
sababli
aksiyadorlar
kapitallashtirilmagan, kapitallashtirilmagan rentabellik emas, aksincha, aksiyadorlar
122
pozitsiyasidan kelib chiqadi. Agar dividendlar bo‗yicha soliq stavkasi sarmoya
tushumi bo‗yicha soliq stavkasidan yuqori bo‗lsa, investorlar dividendlarni
to‗layotgan firmalarning aksiyalariga investitsiyalarning yuqori daromadliligini talab
qiladi, bu esa dividendlarni to‗layotgan firmalarning aksiyalarining nisbatan arzon
narxiga olib keladi. Shunday qilib, firmalar yuqori dividendlar to‗lashlari uchun
foydasiz bo‗ladi. Soliqni differentsiatsiya qilish nazariyasining ahamiyati
hokimiyatning e‘tiborini dividendlar to‗lovi darajasini soliqqa tortish tartibiga solib
berish bilan tasdiqlaydi.
Turli xil mamlakatlarda soliq to‗lovchilarning muayyan toifalarida ushbu ikki
turdagi daromadlarni soliqqa tortishning muammolarini aniqlash muammolariga turli
yondashuvlar. Misol uchun, Germaniya va Yaponiyada daromad solig‗i stavkasi
dividendlarga qaraganda yuqori, Fransiyada esa pastroq; Buyuk Britaniya, Avstraliya,
Kanada, dividend daromadlari va qayta tiklangan daromad bo‗yicha soliq stavkalari
bir xil. Ko‗pgina mamlakatlarda soliq stavkalari soliq to‗lovchilarning turli toifalariga
nisbatan farqlanadi, aksariyat hollarda aksiyadorlik jamiyatlarining dividendlar
siyosati ma‘lum bir investor guruhiga asoslanadi.
2003-yilgacha Qo‗shma Shtatlarda dividendlar va kapital tushumlarini soliqqa
tortish darajasida nomutanosiblik kuzatildi. Dividend solig‗i 31% ni tashkil etdi,
sarmoyaning o‗sishi esa 28% ni tashkil etdi. Bozor kotirovkalari o‗sishining salbiy
ta‘sirini kamaytirish maqsadida, past foiz stavkalari bilan dividendlar soliqqa
tortishning ilg‗or stavkasi joriy qilindi. O‗rtacha tariflar 40 dan 15 foizga tushdi.
Kompaniyalar har bir hisobot davrida aksiyadorlarga barcha mablag‗‗larni to‗lashga
majbur emasligiga qaramasdan, ko‗plab yirik g‗arb kompaniyalari doimiy ravishda
dividendlar to‗laydilar.
Rossiya Federatsiyasida dividendlarni soliqqa tortish tartibi ham qayta ko‗rib
chiqilgan. Soliq kodeksining kiritilishi bilan dividendlar bo‗yicha soliq stavkasi
jismoniy va yuridik shaxslar uchun 6 foizgacha pasaytirildi, buning natijasida
dividend to‗lovlarini amalga oshiruvchi korxonalar soni oshdi. Bir toifadagi
daromadlar - aksiyadorlar - soliqqa tortishning o‗zgarishi 2005-yildan buyon
korxonalarning bozor kapitallashuviga ta‘sir ko‗rsatmaganligi sababli. Dividendlar
123
ko‗rinishida olingan jismoniy shaxslarning daromadlariga solinadigan soliq stavkasi
9 foizga oshirildi, bu esa jismoniy shaxslar daromadlari stavkasidan 13 foizga pastdir.
Umuman olganda, tahlil qilish shuni ko‗rsatdiki, dividendlar bo‗yicha soliq
stavkasining oshirilishi dividendlar to‗layotgan kompaniyalar sonining kamayishiga
olib keladi, lekin dividend to‗lovlari darajasiga statistik jihatdan sezilarli ta‘sir
ko‗rsatmaydi.
Bugungi kunda dividend siyosatiga nisbatan noaniq munosabat mavjud. U
muvaffaqiyatli aksiyadorlik jamiyatining tavsifi va korporativ boshqaruv tizimining
barqarorligini ko‗rsatadi. Zamonaviy korxonada dividend siyosatining samaradorligi
ko‗rsatkichi nafaqat dividendlar daromadidir, balki kompaniyaning moliyaviy holati
va rivojlanish strategiyasiga qarab dividendlar miqdorini hisoblash uchun belgilangan
tartibning batafsil va moslashuvchanligi hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatining ichki
hujjatlarida belgilangan tartibda dividendlarni hisoblash, tasdiqlash va to‗lash tartibi
aksiyadorlar va manfaatdor shaxslarga oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‗yicha mulk
huquqlarini amalga oshirish tamoyillari to‗g‗risida axborot berish vazifasini bajaradi.
Rossiyada iqtisoddagi iqtisodiy o‗zgarishlarga qaramay, Rossiyada dividendlar
siyosati va uning shakllanishiga oid tadqiqotlar yetarli darajada e‘tiborga olinmagan.
Shunga qaramay, mamlakatning yetakchi kompaniyalari dividendlar siyosatini
shakllantirishning asosiy tamoyillari, daromad taqsimoti mexanizmi, dividend
to‗lovlarini hisoblash tartibi va ularni tartibga solishning asosiy tamoyillari ishlab
chiqildi va ularni o‗zlarining mahalliy qonun hujjatlarida belgilab olishdi. Biroq,
yetakchi kompaniyalar faoliyatining qiyosiy tahlili shuni ko‗rsatadiki, ularning ish
sharoitlariga va rivojlanish bosqichlariga qarab, ular turli xil dividend siyosatini -
qoldiq prinsip siyosatidan barqaror miqdorni saqlab turish yoki dividend to‗lovlarini
ko‗paytirishga amal qiladi. "Gazprom", "Lukoyl", "Rosneft" va boshqalar doimiy
ravishda dividendlar to‗lashni davom ettirayotgan kompaniyalar qatoriga kiradilar,
umuman, Rossiya rivojlanayotgan boshqa bozorlarga nisbatan past dividend
to‗lovlarini qo‗llash amaliyotiga ega. Rossiya kompaniyalari dividendlarni to‗lash
uchun 10-20% daromadni jo‗natishadi, jahon amaliyotida bu qiymat 40% ga etadi.
Shu bilan birga, kompaniyaga dividendlarni to‗lash uning bozor qiymatini
124
o‗zgartirish mexanizmi sifatida qaralmaydi. Dividendlar siyosatining asosiy maqsadi
dividendlar miqdorini oshirish hisobiga kompaniyaning investitsion jozibadorligini
oshirishdir.
Rivojlangan va rivojlanayotgan bozorlarda dividend siyosati bir xil sharoitlarda
aniqlanadi:
● ishlash;
● kompaniya hajmi;
● o‗sish potensiali.
Investorlar manfaatlari va aksiyadorlik jamiyatining manfaatlari o‗rtasidagi
ustuvorliklar turli yo‗nalishlarda o‗zgarishi mumkin.
Konservativ siyosat bilan, foydaning foydasi qayta tiklanadigan biznes bilan
qoladi. Ko‗pincha bunday taktika yosh korxonalar yoki foydaning o‗sish darajasi kam
bo‗lgan korxonalar tomonidan qo‗llaniladi, biroq bugungi kunda dunyoning ko‗plab
yetakchi kompaniyalari, shu jumladan, Rossiyadan foydalaniladi. Dividendlar qoldiq
asosida to‗lanadi (ya‘ni daromad optimal investitsion budjetni ta‘minlash uchun zarur
bo‗lgan miqdordan katta bo‗lsa) va odatda aniq miqdorga ega bo‗ladi.
Shunday qilib, bugungi kunda kompaniyaning yagona dividend siyosati mavjud
emas
degan
xulosaga
kelish
mumkin.
Kompaniyaning
shakllanishi
va
rivojlanishining turli bosqichlarida bozorda shakllanadigan turli xil holatlarda
kompaniyaning faoliyati aksiyadorlarga aksiyalarni ko‗paytirish yoki to‗ldirishga
qaratilgan bo‗lib, u katta darajada investitsion jozibadorlik va kompaniyaning
moliyaviy-xo‗jalik faoliyati o‗sishining o‗sishiga hissa qo‗shadi uning bozor qiymati.
|
