bo‘linadi. Fibrilyar oqsillar suv va tuz eritmalarida erimaydi va uzun ip shaklida
bo‘lib, soch, teri va jun keratini yoki pay va bog‘lovchi to‘qima kollogen tarkibida
uchraydi. Globulyar oqsillarning malekulasi dumaloq yoki sferik shaklida bo‘lib,
ular suv va kuchsiz tuz eritmalarida oson eriydi. Globulyar oqsillar tuxum oqida,
qon zardobi al'bumida yoki kizil qon tanachalari gemoglabin tarkibida bo‘ladi.
Organizmda barcha hayotiy jarayonlarni tezlatuvchi biokatalizatorlar -
fermentlar oqsil moddalardir. Ko‘p garmonlar masalan insulin, gipofiz garmonlari,
organizmning immunologik xossalarini ta'minlovchi - antitelolar, hayvon toksinlari
masalan ilon zahari ham oqsil moddalardir. Oqsillar gidrolizlanganda asosan 20 ta
al'fa - aminokislotaga aylanadi. Ularning umumiy formulasi kuyidagicha:
Ya-SN-SOON
I
NH
2
Tabiatda
uchraydigan
oqsillarning
cheksiz
soni
va
xillari
shu
aminokislotalarning turli nisbatda va tartibda peptid bog‘ -
S - N
II I
O N
hosil kilib, o‘zaro birikishidan kelib chikadi. Peptid bog‘i ikki aminokislota, biri -
SOON
va ikkinchisi N
2
gruppasi orqali bir molekula suv ajratib birikishidan
tuziladi. Hosil bo‘lgan birikma - peptid uzun yoki kalta bo‘lishi mumkin. Aksari
oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislota koldiklarining soni 100 dan kam emas.
Ular oqsil tarkibida qat'iy tartibda birin - ketin joylashib oqsil molekulasining
polipeptid zanjirini, ya'ni barkaror birlamchi strukturasini tashkil qiladi. Juda ko‘p
aminokislotalardan tuzilgan uzun polipeptid zanjirning turli kismlari o‘zaro
bog‘lanishi tufayli oqsil molekulasining
yuksak tashkiliy shakllari, ikkilamchi,
uchlamchi va to‘rtlamchi tizimlari hosil bo‘ladi.
Oqsillar katta molekulali birikma, ularning molekula og‘irliklari 10000 dan
bir necha o‘n milliongacha teng.
Oqsil molekulasida juda ko‘p va xilma-xil kimyoviy aktiv guruhlar mavjud,
oqsilda ishqor xususiyatli va kislota xususiyatli
SOON guruhlar mavjud
bo‘lganidan ularda kislota va ishkor xususiyatlari bor. Asosan ana shu
guruhlarning dissotsiatsiyasi natijasida molekulalarning yuzasi musbat (+) va
manfiy (-) elektr zaryadlariga ega.
Faqat aminokislotalardan tashkil topgan oqsillar oddiy oqsillar deyiladi.
Bundan tashqari oddiy oqsillarning oqsil bo‘lmagan boshqa moddalar bilan
birikishidan hosil bo‘lgan murakkab yoki kon'yugatsiyalangan oqsillar ham
bo‘ladi. Bular jumlasiga oddiy oqsillarning uglevodlar bilan qo‘shilishidan
kelib
chiqqan - glikoproteidlar, yog‘ kislotalari, xolesterin va fosfolipidlar tutadigan
lipoproteidlar, tarkibida temir kompleksi - gem tutuvchi
gemoglabin va bir qator
oksidlovchi
fermentlar
kabi
gemproteidlar,
nuklein
kislotalar
tutuvchi
nukleoproteidlar kiradi. Oqsil tizimining o‘rganilishi ularni (masalan insulin)
sintez qilish imkonini yaratdi.
Oqsillar tarkibiga azot, uglerod, vodorod, kislorod, oltingugurt va ba'zan
fosfor kiradi.
