o‘z ilmiy faoliyatida o‘simliklar bilan hayvonlarning aniq hamda tushunish oson
bo‘lgan sistemasini tuzishga intildi. Linney qayd qilishicha, sistematikaning asosiy
birligi tur hisoblanadi;
tur avlodlarga, avlodlar esa turkumlarga, turkumlar o‘z
navbatida sinflarga birlashtirildi. Sistematikaga binar nomenklaturani — qo‘shaloq
nomni, ya'ni har bir formani avlod va tur nomi bilan atashni K. Linney joriy etgan.
Chunonchi, xonaki mushukni Felis domestica deb atagan. Bunda Felis — latincha
mushuk degan ma'noni (avlod), domestica — xonaki tur degan ma'noni anglatadi.
Linney mushuklar avlodiga yovvoyi mushuk -Felis coitus, sher- Felis 1eo, yo‘lbars
- Felis tigris ni ham kiritgan. Mushuklar avlodi boshqa yirtqich hayvonlar avlodi
bilan birgalikda yirtqichlar turkumiga kiritilgan. Yirtqichlar turkumi boshqa
hayvonlar turkumi bilan sut emizuvchilar sinfiga birlashtirilgan va hokazo. Linney
o‘sha davrda fanga ma'lum bo‘lgan barcha o‘simliklarni sistemaga soldi va 24
sinfga ajratdi (1-rasm).
1-rasm. Linneyning o’simliklar sistematikasi.
Gulli o‘simliklarni sistemaga solishda ularning generativ organlari tuzilishini
asos qilib oldi. 1—13 gacha sinf changchilarning soniga qarab ajratildi. 14—15-
sinflarda changchilarning uzun qisqaligi, 16—20-sinflarda ularning o‘zaro
qo‘shilganligi, 21—23- sinflarda changchilarning bir yoki ikki xil o‘simlikda
joylashganligi e'tiborga olindi. 24-sinf esa «yashirin nikohlilar»
deb nomlanib,
unga qirqquloqlar, moxlar, suvo‘tlar, zamburug‘lar kiritildi. Albatta, faqat ayrim
belgilarga qarab tuzilgan sistema hyech vaqt tabiiy sistema bo‘la olmaydi.
Masalan, sabzi bilan smorodinaning changchisi 5 ta bo‘lganligi uchun Linney
sistemasida ular 5-sinfga, qamish, sholi, qoraqatning changchisi 6 ta bo‘lganligi
uchun 6-sinfga kiritilgan. Vaholanki, hozirgi zamon tabiiy sistemasiga ko‘ra, sholi
bilan qamish gulli o‘simliklarning bir pallalilar, qolganlari
esa ikki pallalilar
sinfiga mansub.
Sabzi
soyabonguldoshlar,
qoraqat
qoraqatdoshlar,
sholi,
qamish
boshoqdoshlar oilasining vakillaridir. Linney o‘zi to‘zgan sistema sun'iy ekanligini
yaxshi tushunar edi. Shu sababli u tabiiy sistema tuzishga urindi. Oqibatda barcha
o‘simliklarni 67 ta tartibga ajratdi. Lekin bunda ularning keskin farq qiladigan
belgilariga asoslanmaganligi sababli amalda sun'iy sistemani afzal ko‘rdi va u faqat
tabiiy sistema tuzilguncha xizmat qilishini, sun'iy sistema o‘simliklarni tanib
olishga, tabiiy sistema esa o‘simliklarning tabiatini bilishga o‘rgatishini qayd qildi.
Linney hayvonlarni ham sistemaga soldi. Bunda ularning qon aylanish va nafas
olish sistemasini asos qilib oldi. Uning sistemasida barcha hayvonlar 6
sinfga
bo‘lindi. Ular sut emizuvchilar, qushlar, amfibiyalar (sudralib yuruvchilar, suvda
ham quruqda yashovchilar), baliqlar, hasharotlar hamda chuvalchanglar sinfi edi.
Hozirgi
zamon sistemasidan farq qilib, hayvonlarni klassifikatsiyalashda Linney
oddiydan murakkabga qarab emas, balki murakkabdan oddiyga tomon borgan.
Aslini olganda, bu sistema antik dunyo olimi Aristotel sistemasidan farq qilmagan.
Linneyning umurtqali hayvonlar sistemasi to‘g‘risidagi fikrlari nisbatan to‘g‘ri
bo‘lsada, umurtqasiz hayvonlarda uning sun'iyligi ko‘zga yaqqol tashlanib qoldi.
Umurtqasiz hayvonlarning hasharotlardan tashqari barcha vakillari chuvalchanglar
sinfiga kiritilishi bunga yaqqol misoldir. Hayvonlar sistemasining sun'iyligi
umurtqali hayvonlar sinflari ichidagi kategoriyalarda ham namoyon bo‘ldi.
Masalan, tish sistemasining tuzilishiga qarab, Linney kaltakesak, yalqov,
chumolixo‘r, morj va filni bir turkumga, tumshug‘ining tuzilishiga qarab, tovuq va
tuyaqushni boshqa turkumga kiritgan. Biroq Linney sistemasida ko‘p
hayvonlar
to‘g‘ri joylashtirilgan. Chunonchi, uning sut emizuvchilar, qushlar, baliqlar
to‘g‘risidagi sistemasi hano‘zgacha o‘z qimmatini yo‘qotgani yo‘q. Ko‘p
turkumlar ham kelib chiqishiga ko‘ra qarindosh bo‘lgan hayvonlarni o‘zida
mujassamlashtirgan. Kemiruvchilar turkumiga olmaxon, jayra,
baliqsimon sut
emizuvchilarga kashalot, kit, delfinlarning kiritilishi aytib o‘tilgan fikrga yaqqol
misoldir. Linney hayotining so‘nggi yillarida to‘plagan juda ko‘p dalillarga
asoslanib, tur ichida o‘zgarish sodir bo‘lishini, tur xillari iqlim, tuproq, shamol,
oziq va boshqa omillar ta'sirida paydo bo‘lishini qayd qildi. «Tabiat sistemasi»ning
10 nashridan boshlab Linney juda ehtiyotkorlik bilan «bir
avlodga kiruvchi turlar
dastlab bir tur bo‘lgan, keyinchalik ular chatishib, pushtli duragaylar berish orqali
ko‘paygan bo‘lishi mumkin» deydi. U qamishning 4 ta turi o‘zaro o‘xshashligini
ta'kidlab, «ular bir vaqtlar yagona bir turdan vujudga kelgan bo‘lishi mumkin» deb
taxmin qilgan.
