Umumiy falsafiy qonunlar bu avvalo quyidagi materialistik dialeqtika
qonunlaridir:
1. Miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga
utish qonuni narsa va
xodisalar miqdor va sifat jixatlarini o’zaro bog’liqligi va ta’sirini tavsiflaydi.
2. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni xarakatlantiruvchi kuch,o’z-
o’zidan xarakat qilib amalga oshuvchi rivojlanish manbaini ko’rsatadi.
3. inkorni inkor etish qonuni cheqsiz rivojlanish va takomillashish yunalishini
belgilaydi. Eskirgan narsani inkor etmay, rivojlanishga erishib
bulmaydi,
chunki
inkor natijasida yangi narsa uchun joy yaratiladi. Shuning uchun inkor yangi bilan
eski boglangan vaqtdir.
Bozor munosabatlari sharoitida menejment eski buyruqbozlik shakl va
uslublarni inkor etib, ular ilmiy asoslangan yangilari bilan almashtiriladi.
4. ijtimoiy borlikning ijtimoiy ongdan birlamchi ekanligini belgilovchi qonun
mexnat jamoasi, aloxida mexnatkash xayotining birlamchi ekanligini ko’rsatdi.
Boshqaruvni umumlashtirish zarur bo’lgan ijtimoiy, jamoa, shaxsiy manfaatlarni
aniqlashda bu qonun amal qilishini xisobga olmay amalga oshirib bulmaydi.
5. Ishlab chiqarish kuchlarining ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarga nisbatan
belgilovchi ekanligini ifodalovchi qonun boshqaruv uchun katta ahamiyatiiyatga
ega. Aynan boshqaruv vositasida ishlab chiqarishning ikki tomoni ishlab
chiqaruvchi kuchlar va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar aloqasi yo’z beradi.
Falsafaning yuqorida sanab utilgan va boshqa qonunlari menejment
metodologiyasi asosini tashkil etadi. Ular menejmentda
markaziy kategoriyalar
bo’lib, uning konsepsiyasi birligini mustaxkamlash, barcha kategoriyalar urtasidagi
bog’liqlikni aniqlashga imkon yaratadi.
Iqtisodiyotni boshqarish tizimida iqtisodiy qonunlar yetakchilik kiladi.
Insonlar mexnatini erkin birlashtiruvchi va tartibga soluvchi boshqarish tizimi
maksadlarni aniq belgilash, ularni amalga oshirish yo’llarini izlash, ular erishilgan
natijalariga baxo berish, iqtisodiy samaradorligida aks
etuvchi iqtisodiy qonunlar
talablari aniq xisobga olish lozim.
1. Jamiyat extiyojlarini mumkin kadar kam resurslar sarflab iloji boricha tulik
kondirish qonuni. Jamiyatdagi barcha iqtisodiy va ijimoiy jarayonlar, ularni amalga
oshirish qonunlari bu qonunga amal kiladi, chunki u quyidagilarni ifodalaydi:
ishlab chiqarishning obyektiv yunalishi, uning xalq farovonligini oshirish,
shaxsiy xar tomonlama rivojlantirishga qaratilganligini;
insonlar xo’jalik faoliyatining asosiy sabablari,
umumxalq iqtisodiy
manfaatlarining yetakchiligini;
ishlab chiqarish samaradorliginining ijtimoiy-iqtisodiy moxiyatini.
Bozor munosabatlari sharoitida bu qonunning mazmuni xar tomonlama boyib
boradi.
2. Qiymat qonuni yoki narx qonuni. Tovarlarning pulda ifodalangan qiymati
narx deb ataladi. Narx esa talab va taklifga bog’liq ravishda aniqlanadi. Narx bozor
barametridir: agar talab va narx yuqori bo’lsa, ishlab chiqarish kengayadi. Talab va
narx pasayganda ishlab chiqarish kiskaradi. Talab xajmi va tarkibi taklif xajmi va
tarkibiga teng bo’lgan xoldagi narx muvozanat narxi deyiladi.
Ishlab chiqariladigan xar bir tovar turi, xajmi ularga bo’lgan ijtimiy
extiyojlarga teng bo’lishi, ya’ni tulov kobiliyatiga ega talabga teng bo’lishi kerak.
3. Talab qonuni. Uning mazmuni shundan iboratki narx qancha yuqori bo’lsa,
talab shunchalik kam bo’ladi. Talab xaridorning tulov kobiliyatini ifodalaydi.
Bunda talab elastikligi koeffisiyenti qanday aniqlanishini ko’rib chiqamiz:
talab xajmi usishi %
Qtalab elas. = _____________________;
narxlarning pasayishi %
4. Taklif qonuni. U narx ortishi bilan taklif ortishini ifodalaydi.
Taklif - bu
tovar va xizmatlarning narxdagi qiymatidir. Bunda taklif elastikligi koeffisiyenti
quyidagiga teng:
taklif usishi xajmi, %
K taklif.elas. = _____________________ ;
narxlar usishi, %
5. Rakobat qonunining moxiyati shundan iboratki, ya’ni rakobat sharoitida
zarar keltirmay eng yaxshi natijaga ega bo’lib bulmaydi, chunki barcha tovar
ishlab chiqaruvchilarning daromadi oshishi tartibini o’rnatib bulmaydi.
6. Iste’molchi nuqtai nazaridan eng sunggi naflilik qonuni. Naflik - tovar va
xizmatlar iste’molidan konikishni bildiradi. Umumiy naflilik ma’lum tovar va
xizmat birligidan konikishni bildiradi; sunggi naflik - shu tovar
va xizmatning yana
sotib olishdan konikishni bildiradi.
Shunday qilib, bozor munosabatlari shakllanayotgan sharoitda iqtisodiy
qonunlardan foydalanish imkoniyatlari xar tomonlama kengayib boradi.
