1.3 Menejmentning asosiy tamoyillari.
Tamoyil - bu faoliyat yuritish, xalqning asosiy koidasi, yetakchi g’oyadir.
Ilmiy adabiyotlarda odatda boshqaruv tamoyillari deganda iqtisodiyotga raxbarlik
qilishda asoslaniladigan asosiy koida, yo’l-yurik, xulk meyorlari tushuniladi.
Boshqaruv tamoyillari iqtisodiyot qonunlari ta’siri natijasida boshqaruv usullariga
bog’liq xodisalar moxiyatini aks ettiradi. Boshqaruv mexanizmi sxemasini
quyidagicha ifodalash mumkin:
qonunlar tamoyillar usullar uslublar.
Boshqaruv tamoyillari o’zaro bog’liq va birgalikda qo’llanilishi lozim.
Asosiy tamoyillarga quyidagilar kiradi:
1. Boshqaruvda yakkaboshchilik va kollegiyalik tamoyili. Yakkaboshchilik
tamoyili bevosita ishlab chiqarishda ishlab chiqarish personali a’zolarining yagona
raxbar buyruqlariga kat’iy buysunushini talab kiladi. Yuqori darajadagi raxbar quyi
bo’g’in raxbari vakolatiga kiruvchi masalalarni xal etmasligi lozim. Bu tamoyilni
amalga oshirishning asosiy sharti xar bir ijrochining xuquq, burch, majburiyatlarini
kat’iy belgilab quyishdir. Yagona boshchilik kollegiallik, qabul qilinadigan
qarorlar oshqaraligi bilan kushib olib borilishi kerak. Kollegiallik intizom, raxbar,
yagona shaxs irodasigaso’zsiz buysunush bilan birga amalga oshishi kerak.
Demoqratiya, oshqoralik xar bir kishiga o’z fukarolik karashlarini namoyon qilish,
boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilishda faol katnashish uchun imkon
yaratadi.
2. Ilmiylik tamoyili. Boshqaruv tamoyillari orasida valyutarizmni inkor
qiluvchi xar bir raxbar iqtisodiy qonunlar, jamiyat rivojlanishining obyektiv
yunalishlari, bu soxada milliy va chet el tajribasini qo’llashini takozo qiluvchi o’rin
egallaydi.
3. Rejalilik tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni rejali
boshqarish - biznes va trategik rejasini to’zish - iqtisodiy siyosatlarni amalga
oshirishning muxim shartidir. Bu tamoyil ishlab chiqarish rivojlanishining o’zok
muddatga muljallangan yunalishlari, sur’atlari va nisbatlarini, sur’atlari va
nisbatlarini belgilashni ifodalaydi.
Ishlab chiqarishni rejalashtirish boshqarishning asosiy vazifalaridan biridir. U
iqtisodiy qonun, ishlab chiqarishning xozirgi xolatini ilmiy taxlil etish, extiyojlarni
istikbolini aniqlash texnikaviy va tashkiliy qarorlarni zabul qilish asosida amlaga
oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida strategik rejalashtirish - u yoki bu tarmoq
rivojlanishining maqbul nisbatlarini, eng muximi resurslardan samarali
foydalanish yo’llarini belgilovchi iqtisodiy rivojlanish parametrlarini aniqlash
muxim ahamiyatiiyatga ega bo’ladi.
4. Boshqaruv shakl va usullarini takomillashtirib borish tamoyili. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning uch shakli mavjud: xususiy, jamoa, davlat
boshqaruvi. Boshqaruvning xususiy shaklida mulkdor yakka o’zi qaror qabul kiladi
va butun ish uchun javobgar bo’ladi. Boshqaruv xususiy shaklining ijobiy tomoni
mulk egasi ishlar borishini o’zi tulik nazorat qilish imkoniyatiga egaligi
kamchiligini esasarsoyaning uncha katta bulmasligi va bir kishi boshqaruvning
turli vazifalarini bajarishiga majburlidir. Mulkdor boshqaruvning barcha
vazifalarini amalga oshirishi: rejalashtirish, tashkil etish, ragbatlantirish, yukatosh
zarar va boshqalarga shaxsan bo’lishdadir. Kuchli rakobat sharoitida mulkdor
sinmasligi uchun doimo o’z bilimlarini ko’paytirib, boshqaruv usullarini
takomillashtirib, ya’ni ishchilarga ta’sir etish yo’llarini bozorda mavjud xolatga
mos ravishda o’zgartirib borishi kerak.
Boshqaruvning jamoa shaklida ikki yoki undan ko’p jismoniy va xuquqiy
shaxslar boshqaruv qarorlarini birgalikda qabul kiladilar va korxona yoki
aksionerlar jamiyati faoliyati uchun javobgar bo’ladilar. Sherikchilik nisbatan
malakali boshqaruv qarorlarini qabul qilish, boshqaruvning xususiy shakli
kamchiliklarini bartaraf etishga imkon yaratadi. Boshqaruvning jamoa shaklining
afzalligi sheriklar aksiya sotish yo’li bilan qo’shimcha sarmoya jalb qilish
imkoniyatiga ega bo’lishidadir. Boshqaruvning jamoa shakli direqtorlar kengashi
tomonidan amalga oshirilib, u asosiy boshqaruv siyosatini va boshqaruvning majud
vaziyatga mos iqtisodiy, tashkiliy-boshqaruvchilik, ijtimoiy-psixologik, xuquqiy
usullarini tanlaydilar. Boshqaruvning jamoa shaklining asosiy kamchiligi barcha
sheriklar - aksiya egalari boshqaruvda va korxona faoliyatini nazorat qilishda
katnasha olmaydi. Uning yana bir kamchiligi - korporasiya, aksionerlar jamiyati
yoki korxona aksionerlaridan «ikki yoklama» solik olinishidir, chunki korxona
foydadan. Aksionerlar esa qo’shimcha ravishda dividentdan solik tulaydilar.
Davlat boshqaruv shakli davlat yoki maxalliy mulk bo’lgan korxonalarda
amalga oshiriladi. Davlat bu korxonalar faoliyati uchun tulik javob beradi.
5. Qadrlar tanlash va joylashtirish tamoyili. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
qadrlarni tanlash va joy-jiyiga quyish tamoyili maxim ahamiyatiiyat kasb etadi.
Bozor munosabatlari boshqaruv qadrlariga kat’iy talablar kuyadi, ularning
ishbilarmonlik sifatlari, ishlab chiqarish oldida turgan masalalarni belgilaydi.
6. Agentlar mustaqillik va erkinligi tamoyili. Bozorda agentlar faoliyati
iqtisodiy javobgarlik bilan birgalikda amalga oshishi kerak.
7. Shaxsiy tashabbus tamoyili. Bozorda ishbilarmon, omilkor, shaxsiy foyda
uchun xarakat qiluvchi, tadbirkor kishilar faoliyat yuritishi kerak.
8. Javobgarlik va tavakkalchilik tamoyili. Tadbirkor o’z faoliyati uchun
javobgar bo’lishi, bunda ma’lum tavakkalchilik xam xisobga olinishi, ya’ni
tadbirkorning o’z xuquq va majburiyatlari bo’lishi kerak.
|
