) qoladi.
geometrik yigindisiga teng.
23
Jismga ta'sir qilayotgan kuchning K va
K′
sanoq sistemalaridagi
a
m
F
=
va
a
m
F
′
=
′
ifodalaridagi
a
va
a′
tezlanishlari (29) ga asosan o`zaro teng
bo`lganligi uchun:
F
F
′
=
(30)
Shunday qilib, quyidagi umumiy hulosa kelib chiqadi.
Uzunlik, vaqtning o`tishi, jismning massasi, tezlanish va unga ta'sir
qiluvchi kuchlar Galiley almashtirishlariga nisbatan invariantdir.
(29) va (30) ga asosan tezlanish va kuchlarning K va
K′
inersial sanoq
sistemalarida bir hil namoyon bo`lishidan, Galiley o`zining nisbiylik prinsipini
quyidagicha ta`riflaidi:
Barcha inersial sanoq sistemalarida mehanik tajribalar bir hil sodir
bo`ladi. Bu prinsipni yana boshqacha tariflash mumkin.
Mexanik tajribalar yordamida inersial sanoq sistemaning tinch
turganligini yoki to`gri chiziqli tekis harakatlanayotganligini aniqlab
bo`lmaidi.Galileining bu nisbiylik prinsipini bazan nisbiylikning mehanik
prinsipi deb ham yuritiladi. Mazkur prinsiplarga asosan, yana quyidagi hulosa
kelib chiqadi:
Absolyut inersial sanoq sistemasiga nisbatan to`gri chiziqli tekis
harakatlanuvchi barcha sanoq sistemalar ham inersial sanoq sistemalari bo`la
oladi. Barcha ienrsial sanoq sistemalarida klassik mehanikaning qonuniyatlari
bir hil bajariladi. Binobarin, inersial sanoq sistemalari o`zaro teng kuchli bo`lib,
ulardan birortasini boshqasiga nisbatan imtiyozlisini ajratish mumkin emas.
2.Eynshteynning mahsus va umumiy nisbiylik nazariyasi. Lorens
almashtirishlari. XIX asrning fiziklari ihtiyoriy fizik hodisani N`yuton
qonuniga bo`ysunuvchi mehanik prosessga keltirib tekshirish mumkin deb
hisoblar edilar. Biroq fanning rivojlanishi klassik mehanik qonun va tasavvurlari
bilan mos kelmaydigan bir qancha hodisalarni kashf qilinishiga olib keldi.
Klassik mehanikaga asosan, olam fazosida Erni absolyut qo`zgalmas
hisoblanardi. Binobarin, klassik mehanikadagi tezliklarni kushish qonuniga
binoan yoruglikning tarqalish tezligi s=3 ∙10
8
m/s sistemasida yoruglikning
tarqalish tezligi s hamma yo`nalishda bir hil va o`zgarmas ekanligi malum
bo`ldi. Klassik mehanika va tajriba orasidagi chetlanishning kelib chiqish
sabablarini aniqlash maqsadida Eynshteyn klassik mehanikadagi fazo
sabablarini aniqlash maqsadida Eynshteyn klassik mehanikadagi fazo va vaqt
tushunchalarini kaita ko`rib chiqdi va shu asosda 1905 yilda mahsus (hususiy)
nisbiylik nazariyasini yaratdi. Bu nazariya yoruglik tezligidan kichik har qanday
tezlik bilan harakatlanayotgan jismlarning harakat qonunlarini o`z ichiga oluvchi
mehanika qonunlarining umulashmasidan iborat bo`lib, unga relyativistik
mehanika ("katta tezliklar mehanikasi" ) deb nom berildi. Shunday qilib,
relyativistik mehanika klassik mehanikagni inkor etmaydi, balki uni tatbiq qilish
chegarasini belgilaydi.
Relyativistik mehanikaning mahsus nisbiylik nazariyasi asosida
Eynshteynning quyidagi ikkita postulati yotadi:
