35
Tunnel qoplamalari odatda beton va temirbetondan barpo
etiladi. Tunnelning ichki devorlari tosh bilan qoplansa, qoplama usti
tsementli qorishma bilan suvaladi. Agar tunnel devorlari beton bilan
qoplansa, devorlarda maxsus teshiklar qoldiriladi va beton bilan tog’
jinsini yaxshi birlashtirish maqsadida bu teshiklar orqali tsement
eritmalari in‘ektsiya qilinadi. Bo’shroq gruntlarda o’tgan
tunnelllarning ichki tomoni temirbeton bilan qoplanadi.
Keyingi
paytlarda tunnel qoplamalari uchun chuyan bloklardan va boshqa
mahsulotlardan ham foydalanilmoqda.
Tog’ bosimi. Ma‘lumki, turli chuqurliklarda joylashgan jinslar
o’z ustidagi qatlam og’irligi ta‘sirida doimo zo’riqqan
holatda
bo’ladi. To’nnel qurilishi natijasida uning ustidagi tog’ jinslarining
zo’riqish holati o’zgaradi, ya‘ni ta‘sir kuchlari boshqacha
taqsimlanadi. Tog’ jinslarining tunnelga (qoplamaga) ko’rsatadigan
ta‘siri tog’ bosimi deyiladi.
Tog’ bosimi uch xil bo’ladi: 1) yuqoridan pastga yo’nalgan
vertikal bosim; 2) gorizontal burchak ostida yo’nalgan ko’ndalang
bosim; tunnel o’qi bo’ylab yo’nalgan bo’ylama bosim.
Yuqoridan pastga yo’nalgan bosim eng kuchli bo’lib,
tunnelning tepasi shu kuchga hisob qilinadi.
Tunnelning yon
devorlarini hisoblashda yon tomondan ta‘sir qiluvchi kuch inobatga
olinadi. Tunnel qoplamasini hisoblash qoidalari «Gidrotexnika
inshootlari», «Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar»,
«Injenerlik konstruktsiyalari» fanlarini o’tish jarayonlarida o’rganiladi.
Tog’ bosimini elastiklik nazariyasi qoidalari asosida nazariy yo’l
bilan hisoblab topish mumkin (masalan, prof. M. M. Protodyakonov
usuli bo’yicha). Lekin ba‘zi hollarda tog’ bosimining nazariy va
haqiqiy qiymatlari orasidagi farq ancha katta bo’ladi.
Shu sababli
nazariy usullardan asosan taxminiy hisoblarda foydalaniladi.
Tunnellarning texnik loyihalari tuzilayotganda tog’ bosimining
haqiqiy qiymati amalda,
tunnel quriladigan joyda, tajriba asosida
aniqlanadi. Tog’ bosimini o’lchaydigan bir qancha asboblar mavjud.
36
Shular ichida prof. N. N. Davidenkovning asbobi bilan yaxshi
natijalarni olish mumkin.
