129
1.Sanam belgilar. Bunday belgilar ifodalovchi ma‘lum darajada
ifodalanmish bilan o‗xshashlikka ega bo‗ladi (masalan, hayvonlarning
tasvir belgisi sifatida aks ettirilishi).
2.Indeks belgilar. Bunday belgilarda
ifodalovchi ifodalanmish
bilan sabab-natija yoki boshqa munosabat (yaqinlik, makon va
zamondagi bog‗liqlik va h.k.) orqali bog‗lanadi. Masalan, tutun olovning
indeks belgisi sanaladi.
3.Simvol belgilar. Bunday belgilarda ifodalovchi bilan ifodalanmish
o‗rtasida shartli, konvensional, motivlanmagan
munosabat mavjud
bo‗ladi. Bu munosabat erkin va ma‘lum qoida asosida vujudga keladi.
Ana shu jihatdan lingvistik belgilar simvol belgilarga o‗xshaydi. Lekin
belgilar tipologiyasida alohida o‗rin egallaydi. Bu yangi fanning paydo
bo‗lishi Ch. Morris asarlarining yuzaga kelishi bilan bog‗liq. Muallif o‗z
asarlarida o‗zigacha o‗tgan Ch.Pirs, Gusserli kabi faylasuflar va
F.F.Fortunatov, F.de Sossyur kabi tilshunoslar
tomonidan qilingan
barcha ishlarni umumlashtiradi. Bunda F.de Sossyurning quyidagi
fikriga e‘tiborni qaratadi: belgilar haqidagi fan – semiotika
psixologiyaning qismi, lingvistik muammo esa birinchi navbatda
semiologik
muammo
bilan
aloqadordir.
Semiotika
turli
kommunikatsiyaning amaliy
talablaridan kelib chiqib, uning turlarini
o‗rganadi. Semiotika bunda struktura belgisining izomorf hamda
izomorfizm, ya‘ni tilning turli yaruslari o‗rtasidagi sifat farqlarini inkor
etib, ularni ilmiy tadqiq etishda bir xil metod va usullardan foydalanish
g‗oyalariga amal qiladi. In‘ikos natijalari bilan in‘ikos ettiradigan
buyum o‗rtasidagi nisbat izomorfizm shaklida ifodalanadi.
Izomorfizm
talablariga amal qiluvchi semiotika, ya‘ni tabiat va jamiyatdagi belgilar
tizimi haqidagi fanning beshta yo‗nalishi bor:
1) mavjud tabiiy va biologik belgilarni o‗rganuvchi biosemiotik
yo‗nalish;
2) insonning madaniyat darajasi, urf-odati,
holatini tasvirlovchi
etnosemiotik yo‗nalish;
3) tabiiy tillarni, ularning stilistik va bir-biridan ajralmaydigan
belgilar tizimini o‗rganadigan lingvosemiotik yo‗nalish;
130
4) belgilangan material bilan bog‗liq bo‗lmagan holda o‗ziga xos
umumiy xususiyatlarni belgilovchi abstrakt semiotik yo‗nalish;
5) mazkur yo‗nalishlarning hammasi uchun umumiy bo‗lgan
masalalarni hal qiluvchi umumiy semiotik yo‗nalish.
