18
sharqiy hududlarda rivojlangan. Doriy orderi o‘z tizimi bilan oddiy va mahobatli to‘rt
shaklga ega. Ioniy orderi yengil va nafis shaklga ega.
Order sistemasi eramizdan avval V asrda to‘liq shakllandi va bu sistema asosan
ibodatxona va yirik jamoat inshootlari qurilishida qo‘llanildi. Masalan, order sistemasi
Selinuntdagi ibodatxona, Olimpiadagi Zevs ibodatxonasi va boshqa binolarda ishlatilgan.
Qadimgi Yunonistonda binolarning loyihaviy yechimi ham order sistemasi bilan
bog‘liq bo‘lib, quyidagicha rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tgan: «Ant» turi to‘g‘ri
burchakli xona «sella» va uning oldida to‘rt ustunli «portik»lar
yasalishi natijasida,
«amfioprostil» turi esa «sella»ning ikki tomonidan «portik» joylashtirilishi va «peripter»
turi «sella» atrofida to‘rt tomonidan ustunlar qo‘yilishi bilan hosil qilingan.
Arxaika va klassika davrlarida peripter turidagi binolar qurilishi Qadimgi Yunon
arxitekturasidagi yutuqlar to‘g‘risida to‘liq ma‘lumot beradi. Afina shahridagi Akropol
ansamblining qurilishi shu davrning eng yuksak yodgorligidir. Afina Akropoli asosan
Parfenon, Erexteyon, Niki Apteros ibodatxonalari va kirish
qismi - Propileydan tashkil
topgan.
Niki Apteros ibodatxonasi arxitektor Kallikrat loyihasi asosida eramizdan avvalgi
449-yilda qurilgan. Bu ibodatxona qurilishi afinaliklarning fors qo‘shini ustidan qozonilgan
g‘alabasiga bag‘ishlangan. Amfiprostil tipidagi bu bino o‘lchamlari plan bo‘yicha 5,4x8,14
m bo‘lib, ustunlarining balandligi 4,04
m. O‘lchamlari katta bo‘lmagan bu bino o‘zining
uyg‘unlashgan ioniy order sistemasining har bir elementigacha aniq va mutanosib qilib
ishlanishi bilan ajralib turadi. Baland poydevor ustiga qurilgan bu bino Akropolga
yaqinlashish paytida mahobatli bo‘lib ko‘rinadi. Afina xudosiga bag‘ishlanib
eramizdan
avvalgi 447 - 438-yillarda Parfenon ibodatxonasi qurilgan. Akropoldagi eng katta bo‘lgan
bu bino arxitektorlar Iktin va Kallikrat loyihasi asosida qurilib, peripter shakliga ega.
Plandagi o‘lchamlari 30,86x69,51 metr bo‘lgan ibodatxona Akropolning eng baland
maydonchasida qurilgan va atrof muhitda eng katta bino bo‘lgan. Ibodatxona sella atrofini
46 ustun bilan o‘ragan bo‘lib, ustunlarning balandligi 10,43 metr va diametri 1,905 metrni
tashkil qiladi. Sella ichki tuzilishi ikkita katta zal - to‘g‘ri to‘rt burchak va kvadrat
shaklidagi xonalardan iborat. «Parfenon» degani yunonchasiga «Qizlar xonasi» ma‘nosini
belgilaydi. Parfenonda Afinaning eng go‘zal va mohir qizlari, «peplos» (yunoncha gilam)
19
to‘qib, bu gilam har yili panafineya bayrami payti Afina xudosiga taqdim qilingan. To‘g‘ri
to‘rt burchakli zal ichida Afina xudosi haykali o‘rnatilgan edi. Ibodatxona tashqi ayvonlari
doriy ustunlari bilan bezatilgan. Ustunlar o‘zining mahobatli
va chiroyli shakllari bilan
stilobat va antablamentga uyg‘unlashtirilgan. Qadimgi Yunon arxitekturasi durdonasi
sanalgan Parfenon o‘zining mahobatli shakllari, alohida qismlarining nafis qilib ishlanishi,
order sistemasining badiiy-kompozitsion sifatlarining yuksak darajada ustalik bilan
ifodalanishi bilan ajralib turadi.
Erexteyon ibodatxonasi Akropolda qurilgan eng so‘nggi bino bo‘lib, eramizdan
avvalgi 421 - 408-yillarda qurilgan va plandagi o‘lchamlari 11,63x23,5
metrni tashkil
qiladi. Bu ibodatxona ikki sathda joylashgan bo‘lib, bir qismi Afina xudosiga, ikkinchi
qismi esa Poseydon xudosiga bag‘ishlangan. Asosiy kirish ayvonlari - portiklar ioniy
orderlari bilan bezatilgan. Parfenonga qaratilgan tomonda ham portik qurilgan bo‘lib,
undagi ustunlarga qizlar shakli berilgan. Erexteyon ibodatxonasi o‘zining
assimetrik
kompozitsiyasi, kirish ayvonlari yechimi, ioniy orderlarining yengil va nafis shakli bilan
xarakterlanadi.
Akropolga kirish qismi - Proniloyey eramizdan avvalgi 437 - 432-yillari arxitektor
Mnesikl loyihasi asosida qurilib, ikki ayvon - doriy orderli g‘arbiy va sharqiy portik va ular
o‘rtasidagi ikki qator ioniy ustunlariga ega kirish xonasidan tashkil topgan.
Propiley to‘g‘risiga Afina xudosining haykali o‘rnatilib, Akropol ansamblining
vertikal kompozitsion markazi sifatida haykaltarosh Fidiy tomonidan ishlangan.
Arxaik va klassik davrlarda Afina Akropolidan tashqari yana bir qancha yirik
ansambllar yaratilgan. Masalan, Olimpiadagi Zevs ibodatxonasi, pelfadagi Appolon
ibodatxonasi, Selinunt va Poseydondagi ibodatxonalar komplekslari shular jumlasidan.
Ammo eramizdan avvalgi IV asrdan boshlab ibodatxonalar qurilishi kamayadi va jamoat
binolari -agora (savdo markazi), teatron va shahar tarldbida katta ahamiyatga ega boshqa
bino va inshootlar qurilishi keng tarqaladi.
