14
Bu joyda quldorlik davlatlari vujudga kelishi va rivojlanishi serhosil yerlar, yerlarni
sug‘orish sistemasi rivojlanganllgi va dehqonchilikning unumli bo‘lishi bilan bog‘liq edi.
Yaqin Sharq quldorlik davlatlari ко‘p sonli ma‘muriy
tuzilmalarga asoslangan
mustabid tuzumdan iborat edi. Davlat hokimiyati va diniy boshqaruv bir-biridan ajralmas
tuzilmaga aylanganligi sababli mahobatli inshootlar tarkibi va topinish qurilmalaridan
iborat edi.
Bunday diniy-ma‘muriy inshootlar baland devorlar bilan o‘ralgan bo‘lib, shaharlar
hududiari ham qal‘a devorlari va mudofaa minoralari bilan mustahkamlangan. Mudofaaviy
qurilma va inshootlar Yaqin Sharq arxitekturasi asosini tashkil qlladi.
Qadimgi Mesopotamiyadagi Uf shahri Shumer va Akted davlatlari poytaxti sifatida
eramizdan oldingi III ming yilliklarda shakllangan. Shahar markazida baland devorlar bilan
o‘ralgan diniy-ma‘muriy majmua barpo etiladi va ulkan zikkurat quriladi. Bu zikkurat
zinasimon piramida shaklida bo‘lib; umumiy balandligi 58 metr, asos tomonlari uzunligi
60 metredi.
Yog‘och ashyolari kamchiligi Qadimgi Mesopotamiya
va Eronda ravoqli va
gumbazli qurilmalar keng tarqalishining asosiy sabablaridan hisoblanadi.
Sosoniylar davrida gumbazli inshootlar Eron hududida keng tarqaladi. Gumbaz va
ravoqlar o‘lchamlari misli ko‘rilmagan darajada kattalashadi va xilma-xil shakllarda
bajariladi. III asrdan boshlab tarh tuzilishida kvadrat shakl binolarni gumbaz bilan yopish
texnikasi rivojlanadi. Binolar kvadrat asosidan aylana gumbazosti shakliga o‘tish
uchun
burchak ravoqlaridan foydalaniladi.
Qadimgi Eron arxitekturasi yutuqlari, shuningdek, ustunli qurilmalar keng ishlatilishi
bilan ham bog‘liq edi. Ayniqsa, «apadana»turidagi binolarda yagona yirik yopiq fazo
hosil qilish uchun baland ustunlardan foydanilgan. Ustunlar baza va kapitellar bilan
bezatilgan bo‘lib, asosan marmar toshlardan tayyorlangan.
Yaqin Sharq arxitekturasi Qadimgi Misr arxitekturasidan keskin farq qiladi, chunk!
bu yerlarda mavjud qurilish xom ashyolari Misrda mavjud xom ashyolarga o‘xshamas edi.
Yaqin Sharq madaniy o‘chog‘i bo‘lmish Mesopotamiyada
asosiy xom ashyo sifatida
loydan tayyorlangan xom g‘ishtdan foydalanilgan. Bu joylarda tabiiy tosh manbalari
bo‘lmagan. Binolar usti asosan yog‘och konstruksiyalari yordamida yopilgan.
15
Yaqin Sharq davlatlari arxitekturasidagi asosiy xususiyat - bu mudofaaga
mo‘ljallangan bino va inshootlar qurilishi hamda saroy va
ibodatxonalar qurilishining
kompozitsion jihatdan bir-biriga o‘xshaganligidir. Har bir bino va inshoot, eng avvalo,
yaxshi mudofaaviy xususiyatlarga asoslangan holda qurilgan. Saroylar ham, ibodatxonalar
ham, turarjoy binolari ham kvadrat shakliga yaqin ixcham usulda, bir yoki bir necha ichki
hovlili qilib qurilgan, Binolar tashqi devorlarida deraza va boshqa teshiklar qoldirilmagan.
Mahobatli binolar baland qo‘rg‘onlar ustida qurilib, shahar atroflari baland devorlar bilan
o‘rab olingan.
Bobil yoki Assiriya shaharlari qiyofalari Mesopotamiya arxitekturasi to‘g‘risida to‘liq
tasavvur beradi. Bu shaharlar ikki qator mudofaa devorlari bilan o‘ralgan bo‘lib,
shahar
ichkarisida «zikkurat»lar yuqoriga qarab bo‘y cho‘zishgan. «Zikkurat» - diniy inshoot
bo‘lib, o‘z tuzilishi bilan Misrdagi zinali piramidalarga o‘xshaydi. Ammo piramidalardan
farqi shundaki, «zikkurat» ichida go‘rxona va ziyoratxonalar qurilmagan.
Bobil va Assiriya shaharlari qiyofalarida ibodatxonalar alohida ajralib turadi.
Assiriyadagi eng katta va mahobatli bino Anu va Adad xudolari ibodatxonasidir.
Ibodatxona asosan ikki baland zikkuratlardan hamda Anu va Adad xudolari
sajdagohidan iborat. Zikkuratlar poydevori va tashqi qismi esa xom g‘isht va tuproq bilan
to‘ldirilgan. Ibodatxona xonalari ham odatda xom g‘ishtdan qurilib, torn yopilmasi ravoq
va gumbazlardan bajarilgan, chunki yog‘och bu yerlarda kamchil bo‘lgan.
Zikkuratlar va boshqa binolar ustki maydonchalari
soqchilar tomonidan atrofni
kuzatish uchun foydalanilgan. Shahar devorlari ustki qismida ham kuzatish maydonchalari
bo‘lib, soqchilar uchun qulay qilib yasalgan edi.
Assiriya shohi Sargon II ning eramizdan avvalgi VIII asrda Dur-Sharrukinda qurilgan
qasri o‘sha davrning eng muhtasham binolaridan biri edi. Tuproqdan ko‘tarilgan qo‘rg‘on
ustida qurilgan saroy bitta katta va ikkita kichikroq hovlidan tashkil topib, hovlilar atrofi
paxsadan qurilgan imoratlar bilan o‘ralgan.
Qasrga kirish joyi ravoqli peshtoq bilan bezatilgan va qanotli
