|
Ishlab chiqarishning asosiy omillari, birikish usullari
|
| bet | 2/7 | | Sana | 24.05.2024 | | Hajmi | 25,37 Kb. | | #252419 | | Turi | Referat |
Bog'liq O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi t1. Ishlab chiqarishning asosiy omillari, birikish usullari.
Ishlab chiqarish jarayoni har doim u yoki bu darajada tabiiy resurslardan foydalanishga asoslangan. Keng ma`noda jamiyat va inson tabiatning ajralmas qismidir va tabiatdan tashqarida o`z faoliyatini olib bora olmaydi. Tabiiy resurslar ishlab chiqarishning muqarrar sharti sifatida uning o`sishi uchun tabiiy negiz bo`lib xizmat qiladi. Ular, shuningdek, jamiyat milliy boyligini yaratishning muhim manbaidir. Ingliz iqtisodchisi U.Petti: "Mehnat-boylikning otasi, yer esa uning onasi", – degan edi.2
Inson iqtisodiyotning birlamchi sub`yektidir. Iqtisodiyotning alohida olingan insondan farqlanuvchi boshqa sub`yektlari ham pirovard natijada kishilarning turli-tuman guruhlari manfaatlarini ifodalovchi uyushmalar bo`lib maydonga chiqadi. Inson iqtisodiyotning tashabbuskor sub`yekti, u tanlash erkinligiga ega va o`zining nuqtai nazaridan iqtisodiy oqilona va samarali qarorlar qabul qiladi, bunda o`zining manfaatlari va maqsadlariga muvofiq holda mavjud shart-sharoitlarni e`tiborga oladi, kerakli axborotlardan foydalanadi. Iqtisodiy adabiyotda o`zining iqtisodiy manfaatlarini anglab etgan va bu manfaatlarga muvofiq holda harakat qiluvchi insonni iqtisodiy inson deb ataydilar.
Inson ishlab chiqarish jarayonida ishchi kuchi sifatida yoki tadbirkor sifatida ishtirok etadi. Ba`zan esa inson ishlab chiqarishda ham ishchi kuchi, ham tadbirkor bo`lib ishtirok etishi ham mumkin. Yuqorida qayd etilganidek, ishchi kuchi insonning mehnat jarayonida ishga solinadigan jismoniy va aqliy qobiliyatlari yig`indisidir. Bu qobiliyatlarning bir qismi insonda tabiatan, avvaldan mavjud bo`lsa, ikkinchi qismi insonni o`qitish va tarbiyalash natijasida shakllantiriladi, uchinchi qismi esa mehnat jarayonida ishtirok etish mobaynida vujudga keladi.
Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilarni o‘zlarining iste’moli uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir.
Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish, birinchi navbatda, mehnat jarayonidir yoki boshqacha qilib aytganda, tabiatdagi bor narsalarning ko‘rinishini o‘zining iste’moli uchun muvofiq holga keltirish uchun qilingan mehnat faoliyatidan iboratdir. Ana shu mehnat jarayonida kishilar, eng avvalo, tabiat bilan, uning kuchlari va ashyolari bilan hamda bir-birlari bilan o‘zaro ma’lum munosabatda bo‘ladilar. Ishlab chiqarish jarayonida bo‘ladigan bu munosabatlarning shakllari va xususiyatlarini o‘rganish hamda ularni bilgan holda ishlab chiqarishni ongli tashkil etish oliy maqsadga, ya’ni cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanilgan holda kishilarning o‘sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga erishishning birdanbir yo‘lidir. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishning ichki qonuniyatlari va uning rivojlanish xususiyatlari ko‘pgina iqtisodchi olimlar tomonidan ko‘rsatib berilgan. Ular mehnat kishilar yashashining umumiy asosidir deb ta’riflaydilar. Demak, mehnat iste’mol qiymatlarini yaratuvchi sifatida, foydali mehnat sifatida kishilarning yashashi uchun hech qanday ijtimoiy shakllarga bog‘liq bo‘lmagan holda abadiy tabiiy zaruriyatdir, mehnat bo‘lmaganda kishi bilan tabiat o‘rtasida modda almashinuvi ham mumkin bo‘lmas edi.
Kishilar o‘zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o‘zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo‘lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o‘rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o‘zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o‘zining mehnatga bo‘lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo‘llashni kengaytirib boradi. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, elyurtlarga va xalqlarga xos bo‘lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir).
Ishlab chiqarish jarayonida inson yakka ravishda emas, balki jamiyatning boshqa a`zolari bilan birgalikda ishtirok etadi. Shuning uchun individual ishchi kuchi jamiyat miqyosidagi jami ishchi kuchining bir bo`lagi sifatida ishga solinadi. Jami ishchi kuchining tarkibi uning qanday kasblardan tashkil topganligi, uni tashkil etuvchilarning bilimlari va malaka darajasi, ijtimoiy ishlab chiqarishni texnika bilan qurollanganligi, mavjud texnologiyalar, ijtimoiy ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishi, kontsentratsiyasi, ixtisoslashishi va kooperatsiyalashuvi kabi omillarning talablariga mos ravishda shakllanadi.
Ma’lumki, bizda ish vaqtining anchagina qismi uyro‘zg‘or ishiga to‘g‘ri kelmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, mamlakat aholisi uyro‘zg‘or ishlariga yiliga sarflagan vaqt ijtimoiy ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqtiga qaraganda ko‘proq ekan. Buning ustiga uy-ro‘zg‘or ishlari talaygina quvvatni talab qiladi. Ushbu va shunga o‘xshash boshqa misollar maishiy xizmatlar ko‘rsatish sohalarini yanada rivojlantirish, uy-ro‘zg‘or ishlarini mexanizatsiyalash imkonini beradigan mashina va asbob – uskunalarni ko‘plab ishlab chiqarishni talab etadi. Ehtiyojlar turi qancha ko‘p bo‘lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o‘rganish oson bo‘lishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga ajratish lozim.
Ishlab chiqarish
Moddiy ishlab chiqarish
Nomoddiy ishlab chiqarish
Nomoddiy ne’matlarni ishlab chiqarish
Nomoddiy xizmatlar ko’rsatish
Moddiy xizmatlar ko’rsatish
Moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish
|
| |
