xarajat  deyiladi. Oʻzgaruvchan xarajatning mahsulot miqdoriga nisbati  esa  oʻrtacha oʻzgaruvchan xarajat

218 
darajadan boshqasiga almashganida umumiy xarajatdagi oʻzgarishni 
ifodalaydi.
Bu quyidagi ta’riflarni matematik izohlashda yordam berishi 
mumkin. 
Oʻrtacha umumiy xarajat=Umumiy xarajat/Miqdor 
ATC=TC/Q 
va 
Chekli 
xarajat=Umumiy 
xarajatdagi 
oʻzgarish/Miqdordagi 
oʻzgarish
MC=∆TC/∆Q 
Bu yerda 
∆
belgisi
, Grek harfi delta,
oʻzgaruvchidagi oʻzgarishni 
ifodalaydi. Bu tengliklar qanday qilib umumiy xarajatdan oʻrtacha 
umumiy xarajat va chekli xarajatning olinishini koʻrsatadi. Tadbirkor 
menejerlar bozorga qancha mahsulot chiqarish borasida oʻylayotganlarida 
oʻrtacha umumiy xarajat va chekli xarajat tushunchalarini yodda saqlashi 
lozim. 
11.3. Xarajat egri chiziqlari va ularning shakllari 
 
Gorizontal kesim firmaning mahsulotlari miqdorini va vertikal 
kesim chekli va oʻrtacha xarajatlarni aks ettiradi. Grafik 4 egri chiziqdan 
iborat: oʻrtacha umumiy xarajat (ATC), oʻrtacha oʻzgarmas xarajat 
(AFC), oʻrtacha oʻzgaruvchan xarajat (AVC) va chekli xarajat (MC). 
Xarajat egri chiziqlari firma misolida aks ettirilgan va iqtisodiyotda 
koʻpchilik firmalar uchun zarur boʻlgan asosiy xususiyatlarga ega. 
Keling ushbu uchta jihatlarni tahlil qilamiz: chekli xarajat egri chizigʻi 
shakli, oʻrtacha umumiy xarajat egri chizigʻi shakli va chekli va oʻrtacha 
umumiy xarajat oʻrtasidagi bogʻliqlik. 

219 
Oʻsib boruvchi chekli xarajat. 
Firmaning chekli xarajatlar u ishlab chiqargan mahsulot soniga 
qarab ortadi. Bu kamayib borayotgan chekli mahsulotlar narxida aks 
etadi. Firma oz miqdorda mahsulot ishlab chiqarsa, uning ishchilari oz 
boʻladi va uning koʻp uskunalari ishlatilmaydi. Chunki u mazkur 
ishlatilmayotgan resusrlarni osongina muomalaga kirita oladi, 
qoʻshimcha ishchining ehtiyojsiz mahsuloti koʻp va qoʻshimcha 
mahsulotning narxi past. Aksincha, firma koʻp mahsulot ishlab 
chiqarganda, u ishchilar bilan toʻladi va uning barcha uskunalari 
toʻlaligicha ishlatiladi. Firma ishchilar qoʻshish orqali koʻp mahsulot 
ishlab chiqara oladi, lekin bu ishchilar shovqinli olomon ichida 
ishlashiga va uskunalarni ishlatish uchun kutib qolishiga toʻgʻri kelishi 
mumkin. Shuning uchun, qachonki, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 
yuqori boʻlganda, qoʻshimcha ishchining ahamiyatga ega boʻlmagan 
mahsuloti oz boʻladi va qoʻshimcha mahsulot narxi yuqori boʻladi. 
U-shaklidagi 
oʻrtacha 
umumiy 
xarajat.
11.4-chizmada 
koʻrsatilganidek firmaning oʻrtacha umumiy xarajat koʻrsatkichi “U” 

Download 7,53 Mb.