221
kam mahsulotga tarqaladi. Mahsulot ishlab chiqarish yuqori
bosqichlarida oʻrtacha umumiy xarajat 1.30$ dan yuqoriroq boʻladi,
chunki qoʻshilgan mahsulotning foydasi sezilarli ravishda qisqargan.
Samaradorlik darajasida bu ikki kuchlar eng past
umumiy xarajat
yaratish uchun muvozanatlashtiriladi.
Chekli xarajat va oʻrtacha umumiy xarajat oʻrtasidagi bogʻliqlik.
11.4-chizmaga qarasak, dastavval gʻalati narsaga duch kelasiz.
Qachonki chekli xarajat oʻrtacha umumiy xarajatdan pastroq boʻlsa,
oʻrtacha umumiy xarajat tushayotgan boʻladi.
Shuning aksi boʻlsa,
oʻrtacha umumiy xarajat oshadi. Firma
xarajat chiziqlarining bu
xususiyati namunada foydalanilgan oʻziga xos rasmlarga oʻxshamaydi.
U hamma firmalar uchun toʻgʻri. Nima uchun bunday? Oʻrtacha xarajat
va oʻrtacha umumiy xarajat oʻrtasidagi aloqa muhim natijaga ega:
oʻrtacha xarajat chizigʻi oʻrtacha umumiy xarajat chizigʻini oʻzining
eng pastki nuqtasidan kesib oʻtadi
. Lekin ikki chiziq tutashgach,
sezilarsiz narx oʻrtacha umumiy xarajat chizigʻidan tepaga koʻtariladi.
Hozirgina muhokama qilganimiz sababli, oʻrtacha umumiy xarajat
ishlab chiqarishni bu darajasida koʻtarilishni boshlashi kerak.
Koʻpchilik
firmalarda
chekli
mahsulot
birinchi
ishchi
yoʻllanganidan keyin, darrov faoliyatini boshlamaydi. Ishlab chiqarish
jarayoniga bogʻliq holda, 1-ishchiga qaraganda 2- yoki 3- ishchida
koʻproq sifatli mahsulot boʻladi, chunki, ishchilar jamoasi topshiriqlarni
boʻlib olishlari mumkin va bitta ishchiga
qaraganda unumliroq
ishlaydilar. Firmalar sifatli mahsulotni ishlab chiqarishni boshlashdan
oldin, oʻz tajribalarini oshirish uchun bu koʻrgazmalarni namoyish
qiladilar. Oʻrtacha umumiy, oʻrtacha oʻzgarmas, oʻrtacha oʻzgaruvchan,
chekli xarajatlarni biron-bir firma misolida 5-chizmada, oʻrtacha
umumiy xarajat (ATC), oʻrtacha oʻzgarmas xarajat (AFC), oʻrtacha
oʻzgaruvchan xarajat (AVC) va chekli xarajat (MC)larni oʻz
ichiga
222
olgan holda koʻrsatilgan. Ishlab chiqarish hajmi pasayganda chekli
mahsulot ishlab chiqarishda firmaning tajribasi oshadi va diagrammada
chekli xarajat egri chiziqlari pasayadi. Nihoyat,
firma chekli mahsulot
qisqarishini tajriba qilganidan soʻng xarajatlar koʻtarila boshlaydi. Bu
oʻsish kombinatsiyasi keyinchalik chekli mahsulotning qisqarishini, va
oʻrtacha-oʻzgaruvchan-xarajat diagrammasini hosil qiladi. Bizning
dastlabki misolimizdagi
farqlarga qaramasdan, xarajatlar tebranishining
3 ta xususiyatini eslab qolish uchun juda muhim:
Chekli xarajatlar nihoyat ishlab chiqarish miqdori bilan
birgalikda oshadi.
Oʻrtacha-umumiy-xarajat
“U”
shaklida
shakllanadi.
Chekli xarajatlar egri chizigʻi oʻrtacha
umumiy xarajat egri
chizigʻini minimum nuqtasidan kesib oʻtadi.
